หม่อมราโชทัย นามเดิม หม่อมราชวงศ์กระต่าย อิศรางกูร เป็นบุตรหม่อมเจ้าชอุ่ม (ต่อมาคือพระวงศ์เธอ  กรมหมื่นเทวานุรักษ์ โอรสสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ  เจ้าฟ้ากรมขุนอิศรานุรักษ์ (ต้นราชสกุลอิศรางกูร)) กับหม่อมนก เกิดเมื่อ พ.ศ. 2362 

 ม.ร.ว.กระต่ายได้ถวายตัวเป็นข้าหลวงเดิมมาตั้งแต่พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงผนวชในรัชกาลที่ 3 และได้เรียนภาษาอังกฤษกับหมอบลัดเลย์  เมื่อพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จขึ้นครองราชย์  ม.ร.ว.กระต่ายจึงได้เข้ารับราชการเป็นราชเลขานุการ ต่อมาได้รับพระกรุณาโปรดเกล้าฯ เป็นหม่อมราโชทัย ราวก่อนหรือต้นพ.ศ. 2398

 พ.ศ. 2400 หม่อมราโชทัยได้ทำหน้าที่เป็นล่ามร่วมคณะทูตที่พระยามนตรีสุริยวงศ์ (ชุ่ม  บุนนาค) เป็นหัวหน้าเดินทางไปเจริญทางพระไมตรีกับประเทศอังกฤษ  เมื่อกลับมาได้รับพระราชทานพานทองเล็กเป็นบำเหน็จความชอบในราชการ แล้วได้เป็นอธิบดีผู้พิพากษาศาลต่างประเทศคนแรก  และทำหน้าที่ช่วยราชการติดต่อกับอังกฤษในเรื่องต่าง ๆ เช่นต้อนรับลอร์ดเฮย์ (Lord John Hay) ผู้บัญชาการทัพเรืออังกฤษที่เข้ามากรุงเทพฯ ในพ.ศ. 2404 เป็นต้น   นอกจากได้เขียนจดหมายเหตุเป็นรายงานไว้แล้ว หม่อมราโชทัยได้นำเนื้อความจดหมายเหตุมาแต่งขยายเป็นกลอน เรียกชื่อว่านิราศลอนดอน* ขายกรรมสิทธิ์การพิมพ์ครั้งแรกให้หมอบรัดเลย์เป็นเงิน 400 บาทเมื่อพ.ศ. 2404    ภายหลังเมื่อพ.ศ. 2408 มีประกาศขายหนังสือในบางกอกรีคอเดอร์โดยระบุว่า “เจ้าของหนังสือนิราศลอนดอนนั้นอยู่ที่แพริมปากคลองขุดตพานหัน ชื่อนายจ่ารง”

 หม่อมราโชทัยถึงแก่กรรมเมื่อวันที่ 31 กรกฎาคม พ.ศ.2410 อายุได้ 48 ปี

 

1. จดหมายเหตุเรื่องราชทูตไทยไปประเทศอังกฤษ เมื่อพ.ศ. 2400

2. นิราศลอนดอน

จดหมายเหตุแลนิราศลอนดอนของหม่อมราโชทัย.  กรุงเทพฯ : โบราณคดีสโมสร, 2461. (พิมพ์แจกในงานศพพระยามนตรีสุริยวงษ์  ชื่น  บุนนาค  ปีมเมีย  พ.ศ. 2461)

ส.พลายน้อย (นามแฝง). กวีสยาม. กรุงเทพฯ : รวมสาส์น, 2533.

ศุภวัฒย์  เกษมศรี, พลตรี ม.ร.ว.  และรัชนี  ทรัพย์วิจิตร. พระอนุวงศ์ชั้นหม่อมเจ้าในพระราชวงศ์จักรี.  กรุงเทพฯ : บรรณกิจ 1991, 2549.