เป็นพระราชโอรสพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาโหมด  พระสนมโท  เมื่อทรงพระเยาว์ทรงศึกษาหนังสือไทยในสำนักพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากฤษณา  และทรงศึกษาภาษาอังกฤษกับครูแปตเตอสัน    ครั้นพระชันษาถึงกำหนดโสกันต์ เมื่อพ.ศ. 2415 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  โปรดเกล้าฯ ให้จัดการพระราชพิธีโสกันต์  พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาทพร้อมกับสมเด็จพระนางเจ้าสุนันทากุมารีรัตน์  ครั้งยังดำรงพระยศพระเจ้าน้องนางเธอ พระองค์เจ้าสุนันทากุมารีรัตน์  สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส ครั้งยังดำรงพระยศพระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้ามนุษยนาคมานพ  และพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสมมตอมรพันธุ์  ครั้งดำรงพระยศพระเจ้าน้องยาเธอ พระองค์เจ้าสวัสดิประวัติ     ถึงพ.ศ. 2416 ทรงผนวชเป็นสามเณรที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม  มีสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ เป็นพระอุปัชฌาย์  ประทับอยู่ ณ วัดบวรนิเวศวิหาร  ทรงศึกษาภาษามคธในสำนักพระปริยัติธรรมธาดา (เปี่ยม)  ทรงหัดเทศน์มหาชาติกัณฑ์มหาพนในสำนักพระมหาราชครูมหิธร (ชู)  ทรงผนวชอยู่ 3 พรรษา  ในระหว่างที่ทรงผนวชอยู่นี้มีพวกพม่าเข้ามาเล่นกล  หัวหน้าพวกเล่นกลคนหนึ่งมาพักอยู่ที่กุฎีที่ประทับ  เป็นเหตุให้ได้ทรงศึกษาภาษาพม่าด้วย  จนมีพระนามรู้จักออกไปถึงเมืองพม่า  พวกพม่าที่เข้ามากรุงเทพฯ มักพากันไปเฝ้า  เมื่อทรงลาสิกขาจากสามเณรแล้วประมาณ 2 ปี  กลับทรงศึกษาภาษาอังกฤษอีกโดยทรงศึกษากับครูแรมสมี (บาบูรามสมี)

 ถึงพ.ศ. 2423  พระชันษาย่างเข้า 21 ปี  ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้รับราชการเป็นผู้ช่วยแผนกต่างประเทศ  กรมราชเลขานุการ  และทรงผนวชในปีนี้  ทรงผนวชอยู่พรรษาหนึ่ง  เมื่อลาสิกขาแล้วเสด็จกลับเข้ารับราชการในตำแหน่งอื่นโดยลำดับ 

 พ.ศ. 2430  เสด็จประพาสเมืองสิงคโปร์  พอพระทัยทรงศึกษาภาษามลายู  ได้ทรงซื้อแบบเรียนภาษามลายูอังกฤษเข้ามาทรงศึกษาและทรงจ้างแขกชวามาเป็นคนรับใช้ที่วัง  โดยทรงศึกษาภาษาจากแชกชวานั้น  จนทรงทราบภาษามลายูอีกภาษาหนึ่ง

จนถึง พ.ศ. 2439  พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนาเป็นพระองค์เจ้าต่างกรม  มีพระนามจารึกในพระสุพรรณบัฏว่า  พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นวิวิธวรรณปรีชา 

งานราชการอื่นที่ทรงได้รับมอบหมายได้แก่  ทรงเป็นปรีวีเคาน์ซิลลอร์ หรือที่ปรึกษในพระองค์  ทรงเป็นมัคนายกวัดสระเกศ  ทรงนำพระกฐินไปพระราชทาน ณ วัดต่างๆ เช่น  วัดเวฬุราชิน  วัดโชตนาราม  วัดตรีทศเทพ  วัดทองธรรมชาติ  เป็นต้น

 ครั้นถึงรัชกาลที่ 6  ทรงรับตำแหน่งผู้พิพากษาเมื่อพ.ศ. 2456  ต่อมาได้ทรงเป็นผู้แปลกฎหมายต่างประเทศ  และทรงเป็นกรรมการตรวจกฎหมายภาษาไทย  จนถึงพ.ศ. 2468  เสด็จออกรับพระราชทานเบี้ยบำนาญ

 กรมหมื่นวิวิธวรรณปรีชา  ประชวรพระโรคปับผาสะ  สิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 10 ตุลาคม พ.ศ. 2475  พระชันษา 72 ปี  ทรงเป็นต้นราชสกุลจันทรทัต  มีหม่อมเจ้าชาย 9 องค์  หม่อมเจ้าหญิง 4 องค์  สิ้นชีพิตักษัยในครรภ์ 2 องค์  รวม 15 องค์

 

1.  โคลงภาพพระราชพงศาวดาร*   

โคลงประกอบรูปที่ 51  แผ่นดินสมเด็จพระนารายน์มหาราช  ภาพจับเจ้าพระยาวิชาเยนทร์ จำนวน 4 บท

 2.  ภูมิสาตร  ในโคลงยอพระเกียรติสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมสมเด็จพระบำราบปรปักษ์

 3.  โคลงความท้อใจ  จำนวน 6 บท ในโคลงว่าด้วยของสิ่งเดียว  ต่อมารวมพิมพ์เป็นเล่มใช้ชื่อว่าโคลงพิพิธพากย์

 4.  โคลงศัพท์หย่อนตึง  จำนวน 6 บท ในโคลงว่าด้วยของสองสิ่ง  ต่อมารวมพิมพ์เป็นเล่มใช้ชื่อว่าโคลงอุภัยพากย์  

 5.  เรื่องสัตว์เลี้ยง

จอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระ. คาถาพระราชนิพนธ์ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  พระราชทานพระนามพระราชโอรสธิดา.  พระนคร : โสภณพิพรรฒธนากร, 2472.  (พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นราชศักดิ์สโมสร  โปรดให้พิมพ์ในงานฉลองพระชันษาสมายุมงคลเสมอพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก  เมื่อปีมะเส็ง พ.ศ. 2472)

รัชนี  ทรัพย์วิจิตร.  ทำเนียบผู้บริหารหอพระสมุดวชิรญาณและเจ้าหน้าที่ พุทธศักราช 2428 – 2476. กรุงเทพฯ : หอสมุดแห่งชาติ  กรมศิลปากร, 2543.

วิวิธวรรณปรีชา, พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่น.  แก่นไตรภพ เพ็ชร์ในหิน วิวิธธัมโมทัย  มฤตยูกถา หรือ มรณานุสสร.  พระนคร : โสภณพิพรรฒธนากร, 2475.  (เจ้าภาพพิมพ์ในงานพระราชทานเพลิงพระศพ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นวิวิธวรรณปรีชา ที่พระเมรุวัดเทพสิรินทราวาส  ณวันพฤหัศบดีที่ 16 มีนาคม พุทธศักราช 2475)

เรื่องเฉลิมพระยศเจ้านาย ฉะบับมีพระรูป.  พิมพ์ครั้งที่ 2.  กรุงเทพฯ : อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง, 2538. (ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าโปรดกระหม่อมให้พิมพ์พระราชทาน  ในการพระราชพิธีสถาปนาพระอิสริยศักดิ์  และบำเพ็ญพระราชกุศลฉลองพระชนมายุ 6 รอบ  สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา  วันที่ 6 พฤษภาคม พุทธศักราช 2538)

ศุภวัฒย์  เกษมศรี, พล.ต. ม.ร.ว. และรัชนี  ทรัพย์วิจิตร.  พระอนุวงศ์ชั้นหม่อมเจ้าในพระราชวงศ์จักรี.  พิมพ์ครั้งที่ 3.  กรุงเทพฯ : บรรณกิจ, 2549.