เป็นพระราชโอรสพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว  ประสูติแต่เจ้าจอมมารดาแพ  พระสนมเอก                                                เมื่อพระชนม์ได้ 6 ปี  เจ้าจอมมารดาถึงแก่อสัญกรรม  จึงได้ทรงอยู่ในความดูแลของท้าวทรงกันดาล (ศรี) ขรัวยาย    พระชนม์ได้ 7 ปี  ได้ทรงศึกษาหนังสือในชั้นต้นในสำนักพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากฤษณา  ทรงอ่านออกเขียนได้แล้วทรงเรียนเลขกับพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงวรเสรฐสุดา  ทรงเรียนหนังสือขอมกับคุณนกพนักงานกลับกระ  (คือช่างทอผ้ารัดคัมภีร์ที่มีตัวหนังสือขอม)  ทรงเรียนภาษามคธกับพระยาปริยัติธรรมธาดา (เปี่ยม)  เมื่อยังเป็นหลวงราชาภิรมย์

 ในรัชกาลที่ 4  ทรงใช้สอยประจำพระองค์มาจนพระชันษาได้ 13 ปี  ถึงพ.ศ. 2411  ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้โสกันต์ที่พระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท  และได้รับพระราชทานพานทองเครื่องยศกับหีบทองลงยา  และได้รับพระราชทานพระบรมทนต์ด้วย   แล้วโปรดเกล้าฯ ให้ทรงผนวชสามเณรที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม  ประทับที่วัดบวรนิเวศวิหาร  ในปีนั้นได้โดยเสด็จพระราชดำเนินไปทอดพระเนตรสุริยุปราคาที่หว้ากอ  จังหวัดประจวบคีรีขันธ์ ด้วย

ครั้นถึงรัชกาลที่ 5  ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ถวายเทศน์มหาชาติกัณฑ์จุลพนที่พระบรมศพพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวในพระที่นั่งดุสิตมหาปราสาท  ในระหว่างที่ทรงผนวช  ได้ทรงเรียนภาษามคธกับพระปริยัติธรรมธาดา (ชัง)  ทรงลาผนวชเมื่อพ.ศ. 2416  รวมเวลาทรงผนวชเป็นสามเณร 6 พรรษา เมื่อลาผนวชแล้ว  พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ทรงว่าราชการกรมสรรพยุทธและช่างสนะ   ครั้นพ.ศ. 2419  ทรงผนวชเป็นพระภิกษุที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม  มีสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ เป็นพระอุปัชฌาย์  สมเด็จพระสังฆราช (สา)  เป็นพระกรรมวาจาจารย์  เสด็จไปประทับที่วัดบวรนิเวศวิหารได้พรรษาหนึ่ง  จึงทรงลาผนวชกลับมาทรงรับราชการในตำแหน่งเดิม   ถึงพ.ศ. 2421  โปรดเกล้าฯ ให้ว่ากรมอักษรพิมพการ  และได้ทรงออกหนังสือพิมพ์ดรุโณวาท   ทรงเป็นนายด้านปฏิสังขรณ์วัดพระศรีรัตนศาสดาราม  โดยทรงทำจารึกแผ่นศิลาโคลงรามเกียรติ์และโคลงต่างๆทั้วทั้งวัด  ซ่อมลายเขียนซึ่งทำยังไม่เสร็จ  รวมทั้งที่ชำรุดภายในพระอุโบสถ

 พ.ศ. 2426  ทรงพระมหากรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนาเป็นพระองค์เจ้าต่างกรม  มีพระนามจารึกไว้ในพระสุพรรณบัฏว่า  พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นพรหมวรานุรักษ์  แล้วพระราชทานยศเป็นว่าที่นายพันตรี  ได้ทรงเป็นผู้ช่วยราชการเสนาบดีกระทรวงวัง

 พ.ศ. 2435  โปรดเกล้าฯ ให้มารับราชการในกระทรวงยุติธรรม  ตำแหน่งผู้ช่วยปลัดทูลฉลอง  แล้วโปรดเกล้าฯ ให้ย้ายไปเป็นอธิบดีศาลอุทธรณ์คดีหลวง  และย้ายไปเป็นอธิบดีผู้พิพากษาศาลแพ่งสรรพากร ในพ.ศ. 2436   ครั้นเมื่อสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระสวัสดิวัดนวิศิษฎ์  เสนาบดีกระทรวงยุติธรรมในเวลานั้นเสด็จไปราชการ ณ ประเทศในยุโรป  ก็ได้ทรงปฏิบัติหน้าที่แทนจนถึง พ.ศ. 2437   โปรดเกล้าฯ ให้พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพิชิตปรีชากรมาเป็นเสนาบดีกระทรวงยุติธรรม  จึงทรงย้ายไปรับราชการในศาลอุทธรณ์คดีราษฎร์  ตำแหน่งผู้พิพากษา   พ.ศ. 2440 โปรดเกล้าฯ ให้เป็นอธิบดีผู้พิพากษาศาลอุทธรณ์กรุงเทพฯ จนสิ้นรัชกาลที่ 5

 ถึงรัชกาลพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว  มีพระราชดำริให้ตั้งกองเสือป่า  พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นพรหมวรานุรักษ์  ก็ได้สมัครเป็นเสือป่าด้วย  และได้รับพระราชทานยศเป็นมหาอำมาตย์โท  และมหาเสวกโท

 พ.ศ. 2456  ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เลื่อนพระอิสริยยศขึ้นเป็น  พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์

 ต่อมาพ.ศ. 2457  ได้ทรงรับเชิญเป็นเนติบัณฑิตกิตติมศักดิ์และสมาชิกแห่งเนติบัณฑิตยสภาในปีแรกตั้งเนติบัณฑิตยสภา    พ.ศ. 2459 โปรดเกล้าฯ ให้เลื่อนตำแหน่งขึ้นเป็นกรรมการศาลฎีกาตลอดมาจนถึง พ.ศ. 2464  ได้กราบถวายบังคมลาออกจากราชการเนื่องจากทรงพระประชวร

 

1. โคลงภาพเรื่องรามเกียรติ์ที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม* 

ห้องที่ 67 รวมโคลง 28 บท เนื้อความตั้งแต่อินทรชิตทำพิธีชุบศรนาคบาศจนถึงฝูงนาคมาคายพิษใส่ศร  

ห้องที่ 169 รวมโคลง 28 บท เนื้อความตั้งแต่พระรามรบกับท้าวอุณาราชจนถึงนางไวยาสูรและนางประจันคร่ำครวญถึงท้าวอุณาราช

 2. โคลงอธิบดีกรมพระแสงในซ้าย  ในโคลงยอพระเกียรติสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ามหามาลา กรมสมเด็จพระบำราบปรปักษ์

 3.  โคลงความเกียจคร้าน  บทที่ 202   โคลงความเพียร  บทที่ 212-213 และ 255-256   โคลงความโสมนัส  บทที่ 309   โคลงความโกง  บทที่ 328   ใน โคลงสุภาษิตใหม่  หรือโคลงสุภาษิตเจ้านาย

 4.  โคลงศัพท์ในนอก  จำนวน 37 บท  ในโคลงว่าด้วยของสองสิ่ง  ภายหลังนำไปรวมพิมพ์ใหม่ใช้ชื่อว่า  โคลงอุภัยพากย์

 5.  ทรงรับเวรวันจันทร์  เรียบเรียงพระราชกรณียกิจในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ระหว่างพ.ศ. 2418 – 2419  รวม 19 วัน  ลงพิมพ์ในหนังสือ Court ข่าวราชการ

 

จอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระ. สมณศาสนพระเถระธรรมยุติกา มีไปยังลังกาทวีป.  พระนคร :โรงพิมพ์บำรุงนุกูลกิจ, 2468.  (พิมพ์พร้อมด้วยคำแปลในงารพระศพพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์ ณ พระเมรุท้องสนามหลวง พ.ศ. 2468)

กัลยาณิวัฒนา  กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์, สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้า. มหามกุฎราชสันตติวงศ์ พระนามพระราชโอรสธิดา พระราชนัดดา. กรุงเทพฯ : อมรินทร์พริ้นติ้ง. 2547.

ราชสกุลเกษมสันต์ พระนามพระราชโอรสธิดา พระราชนัดดา และสมาชิกในราชสกุล. กรุงเทพฯ : อมรินทร์พรินติ้ง, 2548. (พิมพ์เนื่องในการประชุมราชสกุลวงศ์ “เกษมสันต์” วโรกาสครบรอบแปดสิบปีวันสิ้นพระชนม์พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์ พ.ศ. 2548)

เรื่องเฉลิมพระยศเจ้านาย  ฉะบับมีพระรูป. พระนคร : โสภณพิพรรฒธนากร, 2472. (พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พิมพ์พระราชทานในงานพระศพสมเด็จพระเจ้าพี่ยาเธอ เจ้าฟ้ามหิดลอดุลยเดช กรมหลวงสงขลานครินทร ณ พระเมรุท้องสนามหลวง ปีมะเส็ง พ.ศ. 2472)

สมณศาสนพระเถระธรรมยุติกามีไปยังลังกาทวีป พระบาทสมเด็จฯ พระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระราชนิพนธ์เปนภาษามคธเมื่อยังทรงผนวช. พระนคร : บำรุงนุกูลกิจ, 2468.(พิมพ์พร้อมด้วยคำแปลในงานพระศพพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพรหมวรานุรักษ์ ณ พระเมรุท้องสนามหลวง พ.ศ. 2468)