พระราชวรวงศ์เธอ  กรมหมื่นพิทยาลงกรณ  พระนามเดิม พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส  พระโอรสกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญประสูติแต่เจ้าจอมมารดาเลี่ยม (เล็ก) 

เมื่อกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญทิวงคต พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัสมีพระชนมายุเพียง 7 ปี แต่ทรงสามารถในการศึกษาภาษาและวรรณคดีไทย ทรงอ่านอักษรขอมได้ เมื่อพระชนมายุ 10 ปี ได้ทรงเข้าเป็นนักเรียนประจำ ณ โรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบจนจบประโยคหนึ่ง เมื่อโสกันต์แล้ว  ทรงบรรพชาเป็นสามเณรก่อนจึงทรงศึกษาต่อประโยคสอง ทรงสอบไล่ได้เป็นที่ 1 แต่พระชนมายุยังน้อยเข้ารับราชการไม่ได้ ต้องเรียนภาษาอังกฤษรออยู่จนพ.ศ. 2436 จึงทรงเข้ารับราชการในกระทรวงธรรมการ หลังจากนั้น 3 ปี ได้ทรงย้ายไปเป็นล่ามในกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ  ได้ตามเสด็จในคราวประพาสยุโรปครั้งแรก พ.ศ. 2440 และได้รับพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ทรงอยู่ศึกษาต่อในประเทศอังกฤษ เมื่อทรงเข้ามหาวิทยาลัยเคมบริดจ์ได้เพียงสามภาคเรียน ก็ถูกเรียกกลับมารับราชการในกระทรวงพระคลัง ทรงรับหน้าที่จัดตั้งกรมธนบัตร ตราพระราชบัญญัติ วางกฎและหลักการบัญชี  พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัสทรงเจริญในราชการอย่างรวดเร็ว จนได้เป็นอธิบดีกรมตรวจแลกรมสารบาญชีในปลายรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว 

ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว กรมหมื่นพิทยาลงกรณทรงดำรงตำแหน่งกรรมการในสภากรรมการหอพระสมุดวชิรญาณสำหรับพระนคร ตั้งแต่พ.ศ. 2459 และในพ.ศ. 2468 ในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว  ทรงดำรงตำแหน่งอุปนายกแผนกวรรณคดีแห่งราชบัณฑิตยสภา ทั้งทรงได้รับตำแหน่งสภานายกของกรมการองคมนตรีถึงสองคราวก่อนจะเกิดการเปลี่ยนแปลงการปกครองในพ.ศ. 2475 นอกจากนี้ยังทรงงานการกุศลเป็นกรรมการสภากาชาดตั้งแต่พ.ศ. 2467-2483 จึงทรงได้ปฏิบัติงานช่วยกาชาดระหว่างสงครามโลกครั้งที่ 2 ด้วย

1. เรื่องออกไปเล่าเรียนที่ประเทศอังกฤษ 

2. สงครามรัสเซียกับญี่ปุ่น ในลักวิทยา 

3. จดหมายจางวางหร่ำ ในทวีปัญญา 

4. เรื่องสืบราชสมบัติ ในนิทรานุเคราะห์ 

5. พระนลคำฉันท์ (ทรงเริ่มแต่งแต่พ.ศ. 2456-2458)

6. ตลาดเงินตรา 

7. นิทานเวตาล 

8. กนกนคร 

9. ประชุมปาฐกถาเล่ม 1 และเล่ม 2 

10. นิทาน น.ม.ส. และประมวญนิทาน น.ม.ส. (บางเรื่องรวมอยู่ในร้อยแก้วแนวใหม่*)

11. บทเห่เรือในพระราชพิธีทรงเปิดสะพานปฐมบรมราชานุสรณ์ 6 มิถุนายน 2475 

12. ฉันท์สดุดีสังเวยสมโภชพระมหาเศวตฉัตร 

13. บทความต่าง ๆ ที่พิมพ์รวมเล่มในชื่อผสมผสาน 

14. สามกรุง (ทรงเขียนจบเรื่องในวันที่ 30 พฤษภาคม พ.ศ. 2487 จากนั้นทรงแต่งภาคผนวกจนจบสมบูรณ์ แต่ยังมิทันจัดพิมพ์ก็สิ้นพระชนม์เสียก่อน)

15. ทรงแปลพระบรมราโชวาทในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระราชทานพระเจ้าลูกยาเธอ

16. ทำไมจีนจึงแพ้ญี่ปุ่น

17. ตาแก่ขนถ่านหิน

18. ต้นร้ายปลายดี  (ภายหลังพิมพ์รวมในร้อยแก้แนวใหม่*)

19. นิทานสุภาษิตจีน

20. “อะไรแน่หนอ”

21. สนทนาเรื่องภูมิศาสตร์

22. สู้กันด้วยกลืนยาพิษ

23. สืบสรรพการ

24. เรื่องถึง 30 เปอเซ็นต์

พิทยาลงกรณ, กรมหมื่น. เรื่องของนักเรียนเมืองอังกฤษ. กรุงเทพฯ : บำรุงสาส์น, 2514.

ยุพร แสงทักษิณ. วรรณคดีการเมืองเรื่องสามกรุง. พิมพ์ครั้งที่ 2. กรุงเทพฯ : มติชน, 2540.

รัชนี  ทรัพย์วิจิตร. ทำเนียบผู้บริหารหอพระสมุดวิรญาณและเจ้าหน้าที่ พ.ศ. 2424 – 2476. กรุงเทพฯ : สำนักหอสมุดแห่งชาติ กรมศิลปากร, 2543

พระประวัติและพระนิพนธ์ของพระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ.  พระนคร: โรงพิมพ์ไทยเขษม, 2491. (พิมพ์ในงานพระราชทานเพลิงพระศพ ณ พระเมรุวัดเทพศิรินทราวาส วันที่ 22 มีนาคม พ.ศ. 2491)