ตักกบัณฑิตเป็นตัวละครในเรื่องตักกชาดก เอกนิบาต ในนิบาตชาดก เป็นพระโพธิสัตว์

ครั้งหนึ่งในเมืองพาราณสี พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นดาบสอยู่ในอาศรมริมฝั่งแม่น้ำคงคา วันหนึ่งธิดาเศรษฐีเมืองพาราณสี คือ นางทุฏฐกุมารี*ซึ่งมีนิสัยดุร้ายและหยาบช้ามาเล่นน้ำกับบริวาร เมื่อฝนตกบริวารเห็นได้โอกาสจึงขึ้นจากน้ำหนีไป ทิ้งให้นางอยู่กลางน้ำตามลำพัง กระแสน้ำพัดพานางไปจนถึงบรรณศาลาของพระโพธิสัตว์ดาบส พระดาบสว่ายน้ำไปช่วยนางไว้ได้ และสละที่ในอาศรมให้นางพำนักอยู่จนนางแข็งแรงดี นางทุฏฐกุมารีมีจิตปฏิพัทธ์ในตัวพระดาบส จึงยั่วยวนจนพระดาบสเสื่อมจากฌาน นางขอให้พระดาบสพาไปอยู่ที่หมู่บ้านแห่งหนึ่ง พระดาบสรับจ้างขายเปรียงเพื่อหาเงินมาเลี้ยงนางทุฏฐกุมารี ชาวบ้านจึงเรียกว่าตักกบัณฑิตคือบัณฑิตผู้ขายเปรียง

วันหนึ่งมีกองโจรมาปล้นบ้านของพระโพธิสัตว์ นายโจรพอใจนางทุฏฐกุมารีมาก จึงพานางไปอยู่ด้วย นางอยู่กับนายโจรอย่างสุขสบาย แต่เกรงว่าตักกบัณฑิตจะมาพาตัวกลับไปจึงแสร้งทำเป็นอาลัยรักตักกบัณฑิตอยู่ ให้คนไปลวงตักกบัณฑิตมารับนางกลับไป แล้วนางก็จะหาทางให้นายโจรฆ่าเสีย นายโจรจับตักกบัณฑิตมัด ตักกบัณฑิตกล่าวแต่เพียงว่า “หญิงมักโกรธเป็นผู้อกตัญญูด้วย เป็นผู้กล่าวคำส่อเสียดด้วย เป็นผู้ประทุษร้ายมิตรด้วย” เมื่อนายโจรถาม ตักกบัณฑิตก็เล่าเรื่องของนางตั้งแต่ต้น เมื่อรู้ความจริงและเห็นโทษของหญิง นายโจรจึงฆ่านางทุฏฐกุมารี แล้วออกบวชพร้อมกับตักกบัณฑิต