กุฎุมพีโพธิสัตว์เป็นตัวละครในเรื่องมัจฉุทานชาดก ติกนิบาต ในนิบาตชาดก
ในแผ่นดินพระเจ้าพรหมทัตแห่งกรุงพาราณสี พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติอยู่ในตระกูลกุฎุมพี มีน้องชาย 1 คน เมื่อบิดาสิ้นชีวิต กุฎุมพีโพธิสัตว์และน้องชายก็จัดการฌาปนกิจศพบิดาตามประเพณี
วันหนึ่งกุฎุมพีโพธิสัตว์และน้องชายเดินทางโดยทางเรือไปทวงเงินจากลูกหนี้ซึ่งอยู่อีกตำบลหนึ่ง ได้ทรัพย์มา 1,000 กหาปณะ ขากลับมาถึงแม่น้ำแห่งหนึ่งก็จอดเรือไว้ที่ท่า บริโภคอาหาร กุฎุมพีโพธิสัตว์เอาข้าวสุกที่เหลือให้แก่ฝูงปลา แล้วอุทิศส่วนกุศลให้เทวดาประจำแม่น้ำ เมื่อเทวดารู้ด้วยทิพยโสตก็ชื่นชม จากนั้นกุฎุมพีโพธิสัตว์ก็ปูผ้าลงที่หาดทรายแล้วนอนหลับอยู่ ฝ่ายน้องชายคิดไม่ซื่อ ต้องการเป็นเจ้าของเงินแต่ผู้เดียว จึงเอาผ้าห่อกรวดให้เหมือนห่อเงินแล้วเอามาวางไว้ที่เดียวกันกับห่อเงิน ครั้นเมื่อออกเดินทางต่อไปถึงกลางแม่น้ำ น้องชายกุฎุมพีโพธิสัตว์ก็แกล้งทำให้เรือโคลงไปโคลงมาเพื่อหยิบห่อกรวดทิ้งลงแม่น้ำ แต่เผอิญหยิบผิดหยิบห่อเงินทิ้งไป แล้วเอาห่อกรวดมาซ่อนไว้ บอกกับพี่ชายว่าห่อเงินตกน้ำ กุฎุมพีโพธิสัตว์ปลอบน้องชายมิให้เสียใจ แล้วเดินทางต่อ
ฝ่ายเทวดาประจำแม่น้ำที่ได้รับการอุทิศส่วนกุศลจากกุฎุมพีโพธิสัตว์สำนึกในบุญคุณจึงบันดาลให้ปลาใหญ่ตัวหนึ่งมากลืนห่อเงินไว้ ส่วนน้องชายเมื่อกลับถึงบ้านก็หยิบห่อเงินออกมาแก้ดูหวังจะชื่นชมเงิน แต่กลับกลายเป็นกรวดก็เสียใจได้แต่นอนซมอยู่
ในเวลานั้นมีพรานแหไปหาปลา เทวดาบันดาลให้ปลาตัวใหญ่ที่กลืนห่อเงินติดแหพราน พรานนำปลาไปขายในเมืองพาราณสีโดยบอกราคาถึง 1,000 กหาปณะกับ 7 มาสก ไม่มีใครซื้อเพราะแพงมาก เพราะที่จริงปลาควรจะมีราคาเพียง 7 มาสกเท่านั้น เมื่อพรานนำปลาไปเร่ขายถึงบ้านกุฎุมพีโพธิสัตว์ก็บอกขายปลาในราคา 7 มาสก โดยบอกว่าถ้าขายคนอื่นจะขายราคา 1,000 กหาปณะกับ 7 มาสก กุฎุมพีโพธิสัตว์ซื้อปลาไว้ เหตุทั้งปวงเกิดขึ้นเช่นนี้เพราะเทวดาบันดาลให้เป็นไป
เมื่อภรรยากุฎุมพีโพธิสัตว์นำปลาไปผ่าท้องออกก็พบห่อเงินจึงไปบอกสามี กุฎุมพีโพธิสัตว์เห็นรอยหยิกเล็บของตนก็รู้ว่าห่อเงินนี้เป็นของตน จึงเข้าใจได้ว่าเหตุใดพรานจึงบอกขายปลาผู้อื่นในราคา 1,000 กหาปณะกับ 7 มาสก แต่บอกขายตนเพียง 7 มาสกเท่านั้น กุฎุมพีโพธิสัตว์สงสัยว่าอะไรทำให้ตนได้เงิน 1,000 กหาปณะคืนมา ฝ่ายเทวดาที่รักษาแม่น้ำก็มาลอยอยู่ในอากาศโดยไม่ปรากฏกายให้เห็น กล่าวกับกุฎุมพีโพธิสัตว์ถึงสาเหตุที่ทำให้ตนมาช่วยกุฎุมพีโพธิสัตว์ แล้วเล่าถึงความชั่วร้ายของน้องชายที่คิดจะโกงเงิน บอกกุฎุมพีโพธิสัตว์ว่าไม่ต้องแบ่งเงินให้น้องชาย ให้เก็บไว้คนเดียว แต่กุฎุมพีโพธิสัตว์ไม่อาจทำตามเทวดาแนะนำ แบ่งเงิน 1,000 กหาปณะออกเป็น 2 ส่วน ให้น้องชาย 1 ส่วน ตน 1 ส่วน เมื่อสิ้นชีวิตพี่น้องคู่นี้ต่างก็ไปตามกรรมที่ได้กระทำ
นามานุกรม