กุณฑลกุมารเป็นตัวละครในเรื่องขันติวาทิชาดก จตุกกนิบาต ในนิบาตชาดก เป็นพระโพธิสัตว์
ในแผ่นดินพระเจ้ากลาปุ*แห่งเมืองพาราณสี* พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นพราหมณ์ชื่อกุณฑลกุมาร มีสมบัติมากมาย เมื่อโตขึ้นได้ไปศึกษาที่เมืองตักสิลา แล้วกลับมาครอบครองทรัพย์ทั้งหมด เมื่อบิดาเสียชีวิต กุณฑลกุมารบริจาคสมบัติแล้วออกบวชในป่าหิมพานต์ วันหนึ่งมาที่เมืองพาราณสีพักอยู่ในอุทยาน และเที่ยวจาริกไปจนถึงบ้านของเสนาบดีผู้หนึ่ง เสนาบดีผู้นั้นเลื่อมใสจึงเชิญเข้าไปในเรือน ให้บริโภคอาหารของตนและให้อาศัยอยู่ในอุทยาน
วันหนึ่งพระเจ้ากลาปุเมาน้ำจัณฑ์แล้วไปประพาสอุทยานพร้อมพระสนมทั้งหลาย ทอดพระเนตรนางสนมฟ้อนรำแล้วบรรทมหลับไป เหล่านางสนมเห็นว่าพระเจ้ากลาปุบรรทมหลับจึงเข้าไปเดินเล่นในอุทยาน ได้พบกุณฑลดาบสจึงชวนกันขอฟังธรรม เมื่อพระเจ้ากลาปุตื่นขึ้น รู้ว่าพวกนางสนมไปเฝ้าดาบสตนหนึ่งในอุทยาน ก็คว้าพระขรรค์หมายจะไปตัดศีรษะพระดาบส เมื่อไปถึงนางสนมคนโปรดก็เข้าแย่งพระขรรค์ไปจากพระหัตถ์ พระเจ้ากลาปุตรัสถามกุณฑลดาบสว่านับถืออะไร ดาบสตอบว่านับถือขันติคือความไม่โกรธเมื่อเขาด่าหรือประหารตน
พระเจ้ากลาปุมีพระประสงค์ที่จะเห็นขันติของกุณฑลดาบสจึงให้ตามเพชฌฆาตมาทรมานดาบสด้วยการเฆี่ยน 2,000 ครั้ง ทั้งด้านหน้า ด้านหลัง ด้านซ้าย และด้านขวา เมื่อพระดาบสยังคงยืนยันว่ามีขันติอยู่ในใจ ไม่ได้อยู่ที่ผิวหนัง จึงทรงสั่งให้ตัดมือ ตัดเท้า ตัดหู และตัดจมูก แล้วทรงถามย้ำอยู่หลายครั้งว่านับถืออะไร ดาบสก็ตอบเหมือนเดิม พระเจ้ากลาปุได้สดับดังนั้นก็กริ้วมาก ยกพระบาทกระทืบยอดอกของพระดาบสโพธิสัตว์แล้วเสด็จไป เมื่อถึงประตูอุทยานพื้นดินได้แยกออกราวกับผ้าขาด พระเจ้ากลาปุก็ถูกธรณีสูบลงสู่อเวจีมหานรก"
นามานุกรม