กุททาลกบัณฑิตเป็นตัวละครในเรื่องกุททาลกชาดก  เอกนิบาต  ในนิบาตชาดก  เป็นพระโพธิสัตว์

 

ในแผ่นดินพระเจ้าพรหมทัต*แห่งกรุงพาราณสี*  พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติในตระกูลผู้ปลูกผักขาย  เมื่อเจริญวัยรู้ความจึงได้ชื่อว่ากุททาลกบัณฑิต

 

ในฤดูฝนกุททาลกบัณฑิตใช้จอบพรวนดินปลูกพืชผักขายเลี้ยงชีพ  อยู่มาวันหนึ่งรู้สึกเบื่อหน่ายทางโลกจึงออกบวชเป็นดาบส  ก่อนบวชก็เก็บจอบซึ่งกร่อนแล้วไว้  แต่เมื่อใดที่กุททาลกบัณฑิตนึกถึงจอบก็จะเกิดความโลภ  จึงสึกออกมาปลูกพืชผักอีก  กุททาลกบัณฑิตบวชๆ สึกๆ ถึง 6 ครั้ง  จนกระทั่งสึกออกมาเป็นครั้งที่ 7 ก็คิดว่าจอบกร่อนเล่มนั้นเป็นเหตุให้ประพฤติเช่นนั้น  จึงหลับตาขว้างจอบไปที่กลางแม่น้ำเพื่อมิให้สามารถไปงมจอบขึ้นมาอีก  พร้อมกันนั้นก็ตะโกนขึ้น 3 ครั้งว่า  เราชนะแล้ว  เราชนะแล้ว  เราชนะแล้ว

 

ในขณะนั้นพระเจ้าพรหมทัตเสด็จกลับจากไปปราบข้าศึกมาถึงสระน้ำนั้น  ได้ยินเสียงตะโกนของกุททาลกบัณฑิตก็รู้สึกระคายพระกรรณ  จึงให้ราชบุรุษไปตามกุททาลกบัณฑิตมาเฝ้า  ตรัสว่าพระองค์ทรงชนะสงครามกลับมา  ส่วนกุททาลกบัณฑิตชนะใครจึงตะโกนเช่นนั้น  กุททาลกบัณฑิตทูลว่าตนชนะใจตนเอง แม้พระเจ้าพรหมทัตจะชนะสงครามมานับครั้งไม่ถ้วนก็ไม่อาจเทียบได้กับที่ตนชนะใจตนเองเพราะตนสามารถข่มกิเลสคือความโลภได้  จากนั้นกุททาลกบัณฑิตซึ่งบรรลุฌานสมาบัติก็ลอยขึ้นไปนั่งกลางอากาศแสดงธรรมแก่พระเจ้าพรหมทัตว่า การที่พระเจ้าพรหมทัตชนะข้าศึก  พระราชาฝ่ายข้าศึกก็อาจกลับรบชนะคืนได้  ความชนะนั้นจึงไม่เรียกว่าความชนะที่ทำประโยชน์ให้สำเร็จและไม่เรียกว่าเป็นความชนะที่ดีงาม  แม้พระองค์จะทรงชนะสงครามถึงพันครั้งหรือแสนครั้งก็จะไม่ได้ชื่อว่าเป็นจอมพลในสงคราม เพราะยังไม่สามารถชนะกิเลสของพระองค์เองได้  พระเจ้าพรหมทัตทรงฟังแล้วก็เกิดความเลื่อมใสตัดสินพระทัยตามกุททาลกบัณฑิตไปป่าหิมพานต์เพื่อทรงผนวช  ฝ่ายเสนาอำมาตย์ก็ตามเสด็จออกบวช  เมื่อมหาชนรู้ข่าวก็พากันออกบวชด้วยเป็นจำนวนมหาศาล  เหตุครั้งนั้นร้อนถึงท้าวสักกเทวราช (พระอินทร์)   จึงให้พระวิสุกรรมลงมาเนรมิตอาศรมในป่าหิมพานต์เพื่อให้เป็นที่พักอาศัยของบรรดาดาบส   ต่อมาก็มีพระราชาอีก 7 พระองค์เสด็จออกผนวชตามกุททาลกบัณฑิตอีกด้วย  เมื่อสิ้นชีวิตดาบสซึ่งบรรลุฌานสมาบัติและเจริญพรหมวิหาร 4 เหล่านั้นก็ได้ไปเกิดในพรหมโลก   ส่วนประชาชนที่มาเฝ้าปรนนิบัติรับใช้ดาบสทั้งหลายต่างก็ได้ไปเกิดในเทวโลก