ทองประศรีเป็นตัวละครในเสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน เป็นภรรยาขุนไกรพลพ่าย* มีบุตรชื่อพลายแก้ว*หรือขุนแผน* อยู่ที่เมืองสุพรรณ

ขณะที่พลายแก้วยังเป็นเด็กเล็กอยู่ พระพันวษา*เสด็จประพาสป่าเพื่อจะจับควายป่า มีรับสั่งให้ขุนไกรทำพลับพลาถวายและให้กลุ่มอาสาต้อนฝูงควายมารอไว้ ก่อนไปปฏิบัติหน้าที่นางทองประศรีฝันร้าย ขุนไกรเห็นว่าเป็นลางไม่ดีจึงสั่งเสียให้ทองประศรีเลี้ยงลูกชายให้ดีตามแบบอย่าง “พงศ์พลาย” คือตระกูลทหารของตน

เมื่อขุนไกรถูกประหารชีวิต หลวงฤทธานนท์*เพื่อนขุนไกรส่งหนังสือไปบอกนางทองประศรี นางจึงพาลูกหนีราชภัยไปกาญจนบุรี ระหว่างทางตอนกลางคืนนางก็ขึ้นต้นไม้ทำห้างนอนใช้ผ้าผูกเอวลูกไว้กับต้นไม้กันตก สองแม่ลูกเดินทางด้วยความยากลำบาก เมื่อไปถึงกาญจนบุรี นางทองประศรีไปหาบ้านญาติข้างสามีซึ่งช่วยเหลือนางอย่างดีและปลูกบ้านให้ด้วย นางทองประศรีตั้งใจทำมาหากินด้วยการค้าขายสะสมเงินซื้อที่ทำไร่ทำนาจนกระทั่งตั้งตัวได้

เมื่อพลายแก้วอายุได้ 15 ปี นางทองประศรีให้บวชเณรและส่งไปเรียนกับสมภารบุญวัดส้มใหญ่ เณรแก้วตั้งใจเรียนจนจบหมดความรู้ของอาจารย์ จึงลาอาจารย์ไปเรียนที่สุพรรณบุรี นางทองประศรีพาลูกไปฝากเรียนกับขรัวมีที่วัดป่าเลไลย เณรแก้วได้พบกับนางพิมพิลาไลย*เพื่อนสมัยเด็ก ทั้งสองผูกพันรักใคร่กัน พลายแก้วจึงขอให้นางทองประศรีไปสู่ขอนางพิมและได้แต่งงานกันตามประเพณี

ต่อมาพลายแก้วต้องไปทัพเพื่อรบศึกเชียงใหม่ ระหว่างนั้นขุนช้างซึ่งหลงรักนางพิมอยู่ได้ทำอุบายลวงว่าพลายแก้วเสียชีวิตแล้ว ระหว่างนั้นนางทองประศรีมาเยี่ยมนางพิมซึ่งขณะนั้นเปลี่ยนชื่อเป็นวันทอง นางยืนยันว่าลูกชายยังมีชีวิตอยู่ แต่นางศรีประจันไม่เชื่อ บังคับให้นางวันทองแต่งงานกับขุนช้าง นางทองประศรีโกรธมากจึงไปบอกพันโชติ*นายบ้านให้รับรู้ พันโชติมาห้ามแต่นางศรีประจันไม่เชื่อฟังทำให้นางทองประศรีโกรธมากด่าว่านางศรีประจันแล้วกลับไปกาญจนบุรี

พลายแก้วชนะศึกเชียงใหม่ได้ตำแหน่งเป็นขุนแผน ขุนแผนพานางลาวทอง*ภรรยาที่ได้มาจากจอมทองมาอยู่กับนางทองประศรี พระพันวษาโปรดให้ขุนแผนไปฝึกงานมหาดเล็กจึงฝากนางลาวทองไว้กับมารดา นางทองประศรีดูแลนางลาวทองอย่างดี อยู่มานางลาวทองป่วยหนัก นางทองประศรีจึงส่งข่าวให้ขุนแผนรู้ ขุนแผนฝากเวรไว้กับขุนช้างแล้วไปเยี่ยมนางลาวทองแต่ขุนช้างทูลความเท็จ พระพันวษากริ้วสั่งลงโทษด้วยการพรากนางลาวทองและห้ามขุนแผนเข้าเฝ้า

ต่อมาขุนแผนต้องโทษถูกจำคุก นางวันทองรู้ว่าพลายงามถูกขุนช้างทำร้ายจึงบอกให้เดินทางไปอยู่กับย่าคือนางทองประศรีที่กาญจนบุรี นางทองประศรีพาพลายงามไปหาบิดาที่คุก ขุนแผนรู้เรื่องที่ขุนช้างทำร้ายพลายงามก็โกรธจะไปฆ่าขุนช้าง นางทองประศรีห้ามไว้ ขุนแผนฝากฝังพลายงามให้นางทองประศรีใช้ตำราของตนสอนให้พลายงามเรียนรู้วิชาต่าง ๆ นางทองประศรีเลี้ยงดูพลายงามและสอนให้เรียนวิชาต่าง ๆ ตามตำราของขุนแผนจนพลายงามอายุ 13 ปี จึงจัดพิธีโกนจุกให้แล้วพามาหาขุนแผน ขุนแผนทดสอบความรู้พลายงามแล้วพาไปฝากให้อยู่กับจมื่นศรีเสาวรักษ์* เมื่อได้โอกาสจมื่นศรีก็นำพลายงามเข้าเฝ้าพระพันวษาถวายตัวเป็นมหาดเล็กและต่อมาได้เป็นจมื่นไวยวรนารถ* นางทองประศรีอยู่กับพระไวย*และขอพลายชุมพล*ลูกขุนแผนซึ่งเกิดกับนางแก้วกิริยา*มาเลี้ยงด้วย ต่อมาเกิดปัญหาในครอบครัวของพระไวย นางสร้อยฟ้ารู้ว่าพระไวยรักนางศรีมาลามากกว่าตนและนางทองประศรีก็ชอบด่าว่านางอยู่เสมอ นางจึงขอให้เถรขวาด*ช่วยทำเสน่ห์ให้พระไวยหลงใหลและให้นางทองประศรีรักและเอ็นดูตน ฤทธิ์เสน่ห์ของสร้อยฟ้าทำให้พระไวยทุบตีนางศรีมาลา พลายชุมพลเข้าห้ามจึงพลอยถูกตีไปด้วย นางทองประศรีก็โกรธเคืองนางศรีมาลา พลายชุมพลไม่พอใจที่ถูกพี่ชายตีจึงหนีไปหาบิดามารดาที่กาญจนบุรี ทำให้ทองประศรีโศกเศร้าคิดถึงหลานมาก

หลายปีต่อมาพลายชุมพลจับผู้ทำเสน่ห์ได้ เมื่อฤทธิ์เวทมนตร์เสื่อมลงนางทองประศรีก็หายโกรธนางศรีมาลา เมื่อต้องเข้าพิธีลุยไฟเพื่อพิสูจน์ว่าตนเป็นผู้บริสุทธิ์ นางสร้อยฟ้าโดนไฟไหม้เท้าจนลุยไม่ได้จึงถูกสั่งประหารชีวิต นางทองประศรีสงสารนางสร้อยฟ้าซึ่งกำลังตั้งครรภ์ได้ 7 เดือนจึงขอให้นางศรีมาลาช่วย นางศรีมาลาจึงทูลขอชีวิตนางสร้อยฟ้าไว้

นางทองประศรีอยู่กับพระไวยต่อมาจนได้เป็นย่าทวด เมื่อนางศรีมาลาคลอดลูกชายได้ชื่อว่าพลายเพชร*