ท้าวกุมภัณฑ์เป็นตัวละครในบทละครเรื่องสังข์ศิลป์ชัย เป็นยักษ์ครองเมืองอโนราช* มีมเหสีชื่อเกสรสุมณฑา* มีธิดาชื่อศรีสุพรรณ*
เมื่อท้าวกุมภัณฑ์ลักพานางเกสรสุมณฑาขนิษฐาของท้าวเสนากุฎ*เจ้าเมืองปัญจาล*ไปเป็นมเหสี ท้าวเสนากุฎเสียใจมากจนถึงกับสละราชสมบัติ แล้วออกบวชเป็นฤๅษีเพื่อตามหานางเกสรสุมณฑา ระหว่างทางท้าวเสนากุฎได้นางทั้งเจ็ดเป็นชายา
ครั้งหนึ่งท้าวกุมภัณฑ์เล่นสกาแพ้พญานาค*จนเสียเมือง พญานาคขอนางศรีสุพรรณเป็นสินไถ่แทนเมือง ท้าวกุมภัณฑ์จึงจำต้องยกธิดาให้เป็นชายาของพญานาค
เมื่อสังข์ศิลป์ชัย*โอรสท้าวเสนากุฎตามหานางเกสรสุมณฑาไปถึงเมืองอโนราชเพื่อพานางกลับเมืองปัญจาล นางเกสรสุมณฑายังอาลัยรักท้าวกุมภัณฑ์มาก สังข์ศิลป์ชัยจึงต้องบังคับนางให้จากมา ท้าวกุมภัณฑ์รู้ว่านางเกสรสุมณฑาหายไปจึงออกตามหาจนพบสังข์ศิลป์ชัย ได้รบพุ่งกันหลายครั้ง ในที่สุดสังข์ศิลป์ชัยต้องเขียนหนังสือผูกศรแผลงไปขอความช่วยเหลือจากสิงหรา*พี่ชายต่างมารดาที่คอยอยู่กับกุมารทั้งหกที่อีกฝั่งหนึ่งของทะเล สิงหราเหาะมาช่วยสังข์ศิลป์ชัยรบ พวกยักษ์สู้สิงหราไม่ได้ ล้มตายแตกหนีไปจำนวนมาก
ท้าวกุมภัณฑ์จึงไปบังคับเทวดาให้เนรมิตดอกจำปาเป็นรูปนางปทุม*พระมารดาของสังข์ศิลป์ชัย ท้าวกุมภัณฑ์ใช้รูปแปลงของนางปทุมเป็นตัวประกันให้สังข์ศิลป์ชัยส่งนางเกสรสุมณฑาคืน สังข์ศิลป์ชัยจะส่งนางคืนให้ แต่สิงหราไม่เห็นด้วย และแนะให้สังข์ศิลป์ชัยเสี่ยงศรแผลงไป ทำให้รูปนิมิตหายไป ในที่สุดสังข์ศิลป์ชัยก็สามารถแผลงศรฆ่าท้าวกุมภัณฑ์ได้สำเร็จ
ก่อนสิ้นชีวิตท้าวกุมภัณฑ์ขอให้นางเกสรสุมณฑาพาธิดาซึ่งอยู่กับพญานาคในเมืองบาดาล* กลับไปด้วย สังข์ศิลป์ชัยจึงต้องรบกับพญานาคเพื่อชิงนางศรีสุพรรณกลับไปเมืองปัญจาลตามความประสงค์ของท้าวกุมภัณฑ์
นามานุกรม