ทิพเกสรเป็นตัวละครในเรื่องลักษณวงศ์ นางเกิดในดอกบัว พระฤๅษีชื่อมหาเมฆ*เก็บมาเลี้ยงไว้ที่อาศรม

เมื่อลักษณวงศ์*พลัดพรากจากนางสุวรรณอำภา*มารดาแล้วหลงมาในป่า พบฤๅษีมหาเมฆจึงฝากตัวเล่าเรียนวิชาและได้เป็นเพื่อนเล่นกับนางทิพเกสรจนทั้งสองเติบโตเป็นหนุ่มสาว ลักษณวงศ์ลาพระฤๅษีเพื่อออกตามหามารดาและให้คำมั่นสัญญากับนางทิพเกสรว่าจะมารับเมื่อพบมารดา นางทิพเกสรรอลักษณวงศ์อยู่ที่อาศรมฤๅษี

ต่อมาฤๅษีเสียชีวิตนางต้องอยู่ตามลำพัง รู้สึกว้าเหว่จึงคิดจะฆ่าตัวตาย นางกินรีทั้งห้า*มาพบเกิดสงสารจึงชวนไปอยู่ด้วยที่ถ้ำสุรกานต์* จนได้พบกับพระลักษณวงศ์ที่ออกติดตามมารับกลับบ้านเมือง

ขณะเดินทางทั้งสองนอนหลับกลางป่า วิชาธร (วิทยาธร) ชื่อมหิงสา*มาพบเข้า นึกรักนางทิพเกสร จึงสะกดให้พระลักษณวงศ์หลับแล้วลักตัวนางไป ขณะนั้นวิชาธรชื่อจันทา*มาพบอยากได้นางจึงเกิดต่อสู้กันจนเสียชีวิตทั้งคู่

นางทิพเกสรต้องเดินทางตามลำพังในป่า รุกขเทวดาเกิดสงสารจึงนำแหวนวิเศษมามอบให้ แหวนวงนี้เมื่อสวมที่นิ้วก้อยจะกลายร่างเป็นชาย เมื่อสวมนิ้วนางจะกลับเป็นหญิงดังเดิม นางทิพเกสรแปลงตัวเป็นพราหมณ์ชื่อเกสร*ออกตามหาพระลักษณวงศ์ เดินทางมาถึงเมืองยุบล* รู้ว่าพระลักษณวงศ์อภิเษกกับนางยี่สุ่น*ธิดาท้าวกรดสุริกาล*เจ้าเมือง

พราหมณ์เกสรจึงให้นายพรานพาเข้าถวายตัว เมื่อพระลักษณวงศ์เห็นพราหมณ์เกสรรู้สึกคิดถึงนางทิพเกสร จึงชุบเลี้ยงไว้เป็นคนสนิทใกล้ตัวและแสดงความเอ็นดูพราหมณ์เกสรจนนางยี่สุ่นรู้สึกหึงหวงจึงใส่ความว่าพราหมณ์ลวนลามตน พระลักษณวงศ์หลงเชื่อจึงสั่งประหารชีวิตพราหมณ์เกสร

เมื่อเพชฌฆาตลงดาบตัดศีรษะขาด พราหมณ์เกสรก็กลับร่างเป็นนางทิพเกสรแล้วประสูติโอรส เมื่อพระลักษณวงศ์รู้ความจริงก็เศร้าโศกเสียใจเป็นอันมากจะลงโทษนางยี่สุ่น ท้าวกรดสุริกาลมาขอโทษ ลักษณวงศ์จึงยกโทษให้นางยี่สุ่น