พระเจ้ากรกัณฑ์เป็นตัวละครในเรื่องกุมภการชาดก  สัตตกนิบาต  ในนิบาตชาดก  เป็นพระราชาเมืองทันตปุระ*  แคว้นกลิงคราฐ*

 

ครั้งพระเจ้าพรหมทัตครองราชสมบัติเมืองพาราณสี   พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติในตระกูลช่างปั้นหม้อ  อาศัยอยู่ในตำบลบ้านใกล้ประตูเมืองพาราณสี    เมื่อเจริญวัยประกอบอาชีพปั้นหม้อขายจนมีทรัพย์สมบัติ  ช่างปั้นหม้อมีภรรยาคนหนึ่งและมีบุตรธิดาอย่างละคน   

 

ครั้งนั้นพระเจ้ากรกัณฑ์ทรงช้างต้นประพาสอุทยาน  ทรงเก็บผลมะม่วงพวงหนึ่งประทานแก่ข้าราชบริพารแล้วจึงเสวยเอง   ตั้งแต่นั้นมาคนทั้งหลายเข้าใจว่านอกจากพระราชาแล้วใครๆ อาจเก็บผลมะม่วงได้  ก็พากันไปเขย่าต้นมะม่วงให้ผลหล่น  บ้างก็สอย  บ้างก็ปีนต้น   บ้างก็ขว้างปาด้วยไม้หรือก้อนดิน  ในที่สุดแม้ผลดิบๆ ก็ไม่เหลือ   ครั้นพระเจ้ากรกัณฑ์ประพาสอุทยานอีกครั้งหนึ่งในเวลาเย็น  ทอดพระเนตรเห็นต้นมะม่วงมีกิ่งก้านหักยับปราศจากผลก็พิจารณาว่าเมื่อเช้าต้นมะม่วงยังเขียวชอุ่มมีผลดกงดงามน่าชม   บัดนี้มีผู้ทำลายให้หักย่อยยับเก็บเอาผลไปเสียหมดดูไม่งดงาม   เมื่อทอดพระเนตรต้นมะม่วงต้นอื่นที่ไม่มีผลยังมีกิ่งก้านสมบูรณ์อยู่  จึงดำริว่าต้นมะม่วงที่งดงามอยู่ได้เพราะเป็นไม้ไม่มีผล  แต่ต้นที่ทรุดโทรมพินาศเพราะมีผล  ราชสมบัติก็เหมือนกับต้นมะม่วงที่มีผล  การบรรพชาเหมือนกับต้นมะม่วงที่ไม่มีผล  ขณะที่ยืนใต้ต้นมะม่วงนั้นพระเจ้ากรกัณฑ์กำหนดพิจารณาไตรลักษณญาณเจริญวิปัสสนากัมมัฏฐานจนได้ปัจเจกพุทธญาณเป็นพระปัจเจกพุทธเจ้า  พระองค์ยกพระหัตถ์ขึ้นลูบพระเศียร   เพศคฤหัสถ์ก็กลายเป็นสมณเพศ  ทรงผ้ากาสาวพัสตร์พร้อมอัฏฐบริขารเหาะไปประทับที่เขานันทมูลกะในป่าหิมพานต์

 

ในเวลานั้นพระราชาองค์หนึ่งนามว่านัคคฏี*  ครองเมืองตักสิลา*ในแคว้นคันธารราฐ*  พระองค์ประทับราชอาสน์ในปราสาท  ทอดพระเนตรเห็นหญิงผู้หนึ่งสวมกำไลข้อมือแก้วมณีข้างละอันนั่งบดเครื่องหอมอยู่   พระราชาดำริว่ากำไลไม่กระทบกันให้เกิดเสียงดังเพราะอยู่คนละข้าง  ต่อมาหญิงผู้นั้นถอดกำไลข้อมือขวารวมกับข้างข้อมือซ้ายและใช้มือบดเครื่องหอม   กำไลก็กระทบกันเสียงดังขึ้น   พระเจ้านัคคฏีดำริว่ากำไลนี้เมื่ออยู่ต่างที่กันย่อมไม่เกิดเสียง  ต่อเมื่อรวมกันและกระทบกันจึงเกิดเสียงได้  เช่นเดียวกับสรรพสัตว์ถ้าต่างคนต่างอยู่คงไม่ทะเลาะวิวาทกัน  การปกครองหมู่ชนย่อมทำให้เกิดความทุกข์กังวล  ยากที่จะระงับภยันตรายและเลี่ยงให้พ้นศัตรูได้   พระเจ้านัคคฏีกำหนดถือเอากำไลที่กระทบกันเสียงดังนั้นเป็นอารมณ์  พิจารณาไตรลักษณญาณเจริญวิปัสสนากัมมัฏฐานจนได้ปัจเจกญาณเป็นพระปัจเจกพุทธเจ้า  เหาะไปประทับที่เขานันทมูลกะในป่าหิมพานต์ 

 

ครั้งนั้นพระราชาองค์หนึ่งนามว่าเนมิราช*  ครองราชสมบัติเมืองมิถิลา* แคว้นวิเทหะ*   วันหนึ่งพระองค์เสวยกระยาหารเช้าแล้วประทับที่พระแกลพร้อมบริวาร  เหยี่ยวตัวหนึ่งคาบชิ้นเนื้อที่ใช้เลี้ยงสุนัขบินหนีไป  มีหมู่นกเป็นต้นว่าแร้งและกาบินตามรุมล้อมจิกตีแย่งชิ้นเนื้อนั้น   เหยี่ยวทนเจ็บไม่ได้ก็ปล่อยชิ้นเนื้อให้นกตัวอื่นคาบไป   นกตัวที่ไม่ได้ชิ้นเนื้อก็ตามจิกตีแย่งต่อๆ ไปอีก  พระเจ้าเนมิราชดำริว่าบุคคลที่ยังถือมั่นกามคุณ 5  เหมือนนกที่คาบชิ้นเนื้อย่อมมีทุกข์ภัยอันใหญ่หลวง  ผู้ละความยินดีในกามคุณเหมือนนกที่ละชิ้นเนื้อแล้วย่อมมีความสุข  พระองค์กำหนดถือพระไตรลักษณ์มาพิจารณาเป็นอารมณ์แล้วเจริญวิปัสสนาจนสำเร็จเป็นพระปัจเจกพุทธเจ้า และเหาะไปประทับที่เขานันทมูลกะในป่าหิมพานต์

 

พระราชาอีกองค์หนึ่งนามว่าทุมมุขะ* ครองราชสมบัติเมืองกบิลนคร*แคว้นอุตตรปัญจาล*  วันหนึ่งเสวยกระยาหารเช้าแล้วประทับที่สีหบัญชรทอดพระเนตรพระลานหลวง  คนเลี้ยงโคเปิดประตูคอกปล่อยโคออกไปหากิน  โคตัวผู้ทั้งหลายพากันวิ่งตามโคตัวเมียตัวหนึ่งไป   โคตัวผู้ตัวหนึ่งเข้าใกล้นางโคและถูกโคตัวผู้อีกตัวหนึ่งขวิดตายด้วยความหวงแหน   พระเจ้าทุมมุขะดำริว่าแม้สัตว์เดรัจฉานก็มีทุกข์ภัยได้เพราะอำนาจกิเลส  พระองค์ทรงกำหนดถือพระไตรลักษณ์มาพิจารณาเป็นอารมณ์  เจริญวิปัสสนากัมมัฏฐานจนได้บรรลุปัจเจกโพธิญาณเป็นพระปัจเจกพุทธเจ้า  แล้วเหาะไปประทับที่เขานันทมูลกะในป่าหิมพานต์

 

ต่อมาวันหนึ่งพระปัจเจกพุทธเจ้าทั้ง 4 พระองค์เสด็จบิณฑบาตที่หมู่บ้านใกล้ประตูเมืองพาราณสี  ช่างปั้นหม้อโพธิสัตว์เห็นก็เกิดความเลื่อมใสจึงนิมนต์ให้เข้าไปในเรือนตน  ถวายภัตตาหารอันประณีตแล้วถามว่าพระปัจเจกพุทธเจ้าทั้งสี่พิจารณาสิ่งใดเป็นอารมณ์จึงได้ออกบรรพชา  ครั้นได้ฟังเหตุแล้วช่างปั้นหม้อก็เบื่อหน่ายในเพศฆราวาส  วันหนึ่งเรียกภรรยามาสั่งให้ดูแลบ้านเรือนและบุตรเพื่อที่ตนจะออกบวช   ภรรยาช่างปั้นหม้อเมื่อได้ฟังธรรมกถาของพระปัจเจกพุทธเจ้าแล้วก็คิดจะละเพศฆราวาสเช่นกันและคิดหนีไปบวชก่อน   นางลวงสามีว่าจะไปตักน้ำที่ท่าแล้วหนีไปบวชในสำนักพระดาบส   ช่างปั้นหม้อจึงต้องอยู่เลี้ยงบุตร 2 คนต่อไป  เมื่อบุตรเติบโตขึ้นช่างปั้นหม้อทดสอบว่าบุตรสามารถเลี้ยงดูตนเองได้แล้วก็ออกบวชเป็นฤๅษีจนได้ฌานอภิญญาสมาบัติ  เมื่อสิ้นชีวิตแล้วได้ไปบังเกิดในพรหมโลก