กุมารทองเป็นของวิเศษในเสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน เป็นลูกกรอกซึ่งเสกจากกุมารลูกของขุนแผน*กับนางบัวคลี่*
เมื่อขุนแผนคิดแค้นขุนช้าง*และจะไปลักนางวันทอง*คืน จึงต้องการสิ่งที่จะช่วยป้องกันตัว ได้แก่ ของวิเศษ 3 สิ่ง คือ “จะตีดาบซื้อม้าหากุมาร ให้เชี่ยวชาญวิชาได้ฝ่าศึก”
เมื่อขุนแผนถูกขุนช้างใส่ความว่าหนีเวรไปหานางลาวทอง* พระพันวษา*สั่งห้ามเฝ้าและให้ตระเวนป่า ขุนแผนพบนางบัวคลี่ลูกสาวหมื่นหาญ*เห็นว่าลักษณะของนางน่าจะมีลูกคนแรกเป็นผู้ชายจึงเข้าไปทำความรู้จักจนสนิทสนมกับหมื่นหาญและได้นางบัวคลี่เป็นภรรยา เมื่อนางตั้งครรภ์ ขุนแผนผิดใจกับหมื่นหาญ หมื่นหาญวางแผนให้นางบัวคลี่วางยาขุนแผน ขุนแผนรู้ตัวก่อนจึงขอลูกในท้องของนาง นางบัวคลี่พาซื่อออกปากยกให้ ขุนแผนจึงฆ่านางบัวคลี่แล้วนำซากทารกไปที่วิหารวัดใต้แล้วทำพิธีปลุกเสกกุมารทองตามตำรา
เอาไม้ชัยพฤกษ์พระยายา ปักเป็นขาพาดกับกุมารวาง
ยันต์นารายณ์ฉีกอกปกปิดกลาง ลงยันต์นางพระธรณีที่พื้นดิน
เอาไม้รักปักเสาขึ้นสี่ทิศ ยันต์ปิดปักธงวงสายสิญจน์
ลงเพดานสังวาลอำมรินทร์ พร้อมสิ้นในตำราถูกท่าทาง
เอาไม้มะริดกันเกราเถากันภัย ก่อชุดจุดไฟใส่พื้นล่าง
ตั้งจิตสนิทดีไว้ที่ทาง ภาวนานั่งย่างกุมารทอง
กุมารทองทำหน้าที่เตือนภัยป้องกันอันตรายช่วยเหลือขุนแผนให้พ้นภัย เช่น ครั้งที่หมื่นหาญพ่อของนางบัวคลี่ตามไปล้อมจับขุนแผนที่วัดใต้ กุมารทองก็พาขุนแผนแหวกวงล้อมหนีไปได้ ตอนที่ขุนแผนขึ้นเรือนขุนช้างเพื่อตามหานางวันทอง เมื่อพบนางวันทองนอนอยู่กับขุนช้างก็โกรธชักดาบจะฆ่านางวันทอง กุมารทองเข้าห้ามและเตือนสติขุนแผน
ครั้งที่พระไวย*ซึ่งกำลังหลงเสน่ห์นางสร้อยฟ้า*ตีพลายชุมพล*ลูกขุนแผนที่เกิดจากนางแก้วกิริยา* พลายชุมพลจึงคิดหนีไปหาขุนแผน กุมารทองก็เดินทางเป็นเพื่อนคอยป้องกันอันตรายจนพบขุนแผน
นามานุกรม