ทุยโยธนกุมารเป็นตัวละครในเรื่องสังขปาลชาดก จัตตาฬีสนิบาต ในนิบาตชาดก เป็นพระโพธิสัตว์

ในแผ่นดินพระเจ้ามคธ พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นโอรสของพระเจ้ามคธ* มีพระนามว่า ทุยโยธนกุมาร ได้ศึกษาศิลปวิทยาที่เมืองตักสิลา ครั้นสำเร็จวิชาทั้งปวงแล้ว พระเจ้ามคธยกราชสมบัติให้ แล้วพระองค์ก็เสด็จออกบวชเป็นดาบส พระเจ้าทุยโยธนะเสด็จไปเฝ้าพระบิดาผู้เป็นดาบส และถวายลาภสักการะทุกวัน วันละ 3 ครั้ง ทำให้พระบิดามีความกังวลมาก ไม่อาจบำเพ็ญธรรมได้ จึงเสด็จหนีไปพ้นจากแคว้นมคธ ไปพำนักอยู่ริมฝั่งแม่น้ำกัณณเวณณา* สังขปาลนาคราช*ขึ้นจากน้ำมาฟังธรรมจากพระดาบสอยู่เสมอ

ฝ่ายพระเจ้าทุยโยธนะปรารถนาจะพบดาบสผู้เป็นบิดาจึงเสด็จตามหา เมื่อได้พบสังขปาลนาคราชอยู่กับดาบส พระองค์ก็ปรารถนาจะไปอยู่ในนาคพิภพ จึงทรงบำเพ็ญกุศลเพื่อให้ได้ไปเกิดในภพนั้น แต่ครั้นเกิดเป็นสังขปาลนาคราชตามความปรารถนาแล้ว ก็ทรงพิจารณาเห็นว่าไม่ใช่ทางดับทุกข์ จึงไปสมาทานศีลบนยอดจอมปลวกเพื่อให้เกิดเป็นมนุษย์อีก

ขณะที่สังขปาลนาคราช (พระเจ้าทุยโยธนะ) บำเพ็ญศีลอยู่นั้น มีชาวปัจจันตคาม 16 คน เข้าไปล่าเนื้อในป่า แต่ไม่ได้เนื้อกลับมา เมื่อเห็นพญานาค ต่างก็รุมทำร้ายด้วยการเอาหอกแทงบ้าง เอาหวายมีหนามแทงบ้าง เพื่อจะนำเนื้อพญานาคนั้นไปบริโภค แต่พญานาคก็ไม่ทำร้ายตอบด้วยเกรงว่าศีลที่รักษาไว้จะขาด

ขณะที่ชาวบ้านหามพญานาคมานั้น ได้พบกุฎุมพีชาวเมืองมิถิลาชื่ออาฬาระ* ซึ่งเกิดความเมตตาจึงให้ชาวบ้านปล่อยพญานาคโดยแลกกับทองคำ โค และเสื้อผ้าอาภรณ์ พญานาคจึงกลับยังนาคพิภพ และเชิญให้อาฬาระอยู่เสวยสุขที่นาคพิภพ

ครั้นได้เวลา 1 ปี อาฬาระขอกลับไปโลกมนุษย์ พญานาคมอบทรัพย์สินให้ แต่อาฬาระก็ไม่ต้องการ เมื่อกลับขึ้นมาก็ออกบวชเป็นดาบส เที่ยวภิกขาจารไปยังนครพาราณสี พระเจ้าพาราณสีทรงเลื่อมใสอาฬารดาบส อาฬารดาบสจึงถือโอกาสแสดงธรรมถวายพระเจ้าพาราณสี โดยยกคำสนทนาของตนกับสังขปาลนาคราชให้พระเจ้าพาราณสีสดับ เมื่อกล่าวแสดงธรรมจบแล้ว อาฬารดาบสก็ขอให้พระเจ้าพาราณสีทรงบำเพ็ญกุศลและรักษาศีลให้มาก