ทุลกบัณฑิตเป็นตัวละครในเรื่องทุลกบัณฑิตชาดก ในปัญญาสชาดก

ทุลกบัณฑิตเป็นพระโพธิสัตว์ เป็นเศรษฐีอาศัยอยู่ในเมืองจินนคร*ของพระเจ้าจินราช* ทุลกบัณฑิตเป็นผู้มีความศรัทธาต่อพระรัตนตรัยมาก ทั้งยังเป็นผู้ทำบุญทำทานอยู่เป็นนิตย์

เมื่อทุลกบัณฑิตรู้เรื่องพระเจ้าจินราชสั่งประหารภิกษุและสามเณร 33 รูปโดยไม่มีความผิดก็ไม่อาจทนได้จึงรุดไปเฝ้าพระเจ้าจินราชเพื่อขอใช้ทรัพย์ไถ่ตัวภิกษุ พระเจ้าจินราชขอให้นำทองเท่าน้ำหนักตัวของภิกษุแต่ละรูปมาไถ่ตัว ทุลกบัณฑิตยินดีอย่างยิ่งแต่ทองของตนทั้งหมดมีน้ำหนักพอที่จะใช้ไถ่ตัวภิกษุได้เพียง 30 รูปเท่านั้น ทุลกบัณฑิตกลับไปปรึกษาภรรยาว่าจะขอขายตนเองเพื่อนำทองไปไถ่ตัวภิกษุอีก 3 รูป แต่ภรรยาขอให้ขายนางกับบุตรแทน ทุลกบัณฑิตสรรเสริญการกระทำของภรรยาแต่เมื่อขายภรรยาและบุตรให้แก่เศรษฐีแล้ว ทองที่ได้มาเพียงพอสำหรับไถ่ตัวภิกษุ 2 รูปเท่านั้นยังเหลือสามเณรอีก 1 รูปซึ่งเศร้าเสียใจที่ตนไม่ได้รับการไถ่ตัว พระนาคทีปเถระเจ้าจึงได้แสดงธรรมเรื่องธรรมทั้งหลายไม่เที่ยง มีเกิด เสื่อม และดับเป็นธรรมดาเพื่อปลอบใจสามเณร ทุลกบัณฑิตได้ฟังธรรมนั้นจึงคิดว่าตนรักพระรัตนตรัยยิ่งกว่าชีวิตและสามารถสละชีวิตที่ไม่เที่ยงนี้เพื่อปกป้องพระรัตนตรัยอันจริงแท้ได้

ทุลกบัณฑิตจึงเข้าเฝ้าพระเจ้าจินราชขอแลกชีวิตของตนกับสามเณรโดยได้ตั้งสัจจาธิษฐานว่าการสละชีวิตของตนก็เพื่อพระโพธิญาณ เมื่อมารดาของทุลกบัณฑิตรู้เรื่องก็มาขอร้องให้เปลี่ยนใจแต่ทุลกบัณฑิตยืนยันที่จะสละชีวิตของตนเพื่อรักษาพระรัตนตรัยอันเป็นที่พึ่งของสัตว์โลกให้ยืนยง เมื่อเพชฌฆาตนำตัวทุลกบัณฑิตไปถึงป่าช้า

ทุลกบัณฑิตได้ลูบไม้หลาวที่จะใช้เสียบร่างกายตนและกล่าวว่าไม้อื่นนำไปสร้างวิหาร พระพุทธรูป หรืออาวาส เหตุใดหลาวนี้จึงเป็นที่ตั้งรับของสิ่งสกปรก สิ้นคำกล่าวเทพยดาก็บันดาลให้ไม้หลาวเป็นจุณ จนเป็นที่เลื่องลือกันไปทั้งพระนคร ช่วงเวลาเดียวกันนั้น สุชาต*พราหมณ์บิดาของทุลกบัณฑิตกลับมาจากการค้าขายที่เมืองปาตลีบุตร* ได้รู้เรื่องของทุลกบัณฑิตที่มหาชนเล่าลือกัน จึงได้นำทองที่ได้มาจากการค้าขายไปขอไถ่ตัวทุลกบัณฑิตจากพระเจ้าจินราช ด้วยความดีของทุลกบัณฑิตที่สละชีวิตของตนเพื่อปกป้องพระรัตนตรัยและยังช่วยให้พระเจ้าจินราชได้พบพระธรรมอันประเสริฐ พระเจ้าจินราชจึงได้แต่งตั้งทุลกบัณฑิตเป็นเสนาบดี