ธฏรัฐเป็นตัวละครในเรื่องจุลหังสชาดก อสีตินิบาต ในนิบาตชาดก เป็นพระโพธิสัตว์ เป็นพญาหงส์

ในแผ่นดินพระเจ้าสาครราช*แห่งสาครนคร* มหิสกรัฐ* พระราชาครองแผ่นดินโดยธรรม ในที่ไม่ไกลจากพระนครมากนักมีสระบัวหลวงแห่งหนึ่งชื่อมานุสิยะ* กว้าง 12 โยชน์ เต็มไปด้วยดอกบัว 5 ชนิด มีนกหลายชนิดมาลงหากินที่สระนี้ รวมทั้งฝูงหงส์ซึ่งมีพระราชาชื่อว่าธฏรัฐด้วย พญาหงส์ธฏรัฐมีบริวารหงส์ทอง 96,000 ตัว อาศัยอยู่ในสุวรรณคูหา ใกล้ภูเขาจิตกูฏ มีสุมุขหงส์*เป็นเสนาบดี

วันหนึ่งหงส์ทอง 2-3 ตัว มาเล่าว่าได้ไปหากินที่มานุสิยสระ มีอาหารบริบูรณ์มาก อยากพาพวกหงส์ไปหากินที่นั่น พญาหงส์ธฏรัฐห้ามว่าสระนั้นเป็นถิ่นมนุษย์ย่อมมีอันตรายมาก แต่เหล่าบริวารก็อ้อนวอน พญาหงส์ขัดไม่ได้ก็อนุญาต แต่จะขอไปด้วย

เมื่อไปถึงสระบัวหลวง พญาหงส์ถลำเท้าเข้าไปติดบ่วงที่นายพรานวางดักไว้ บ่วงรัดข้อเท้าแน่น พญาหงส์ดึงบ่วงหวังจะให้ขาด บ่วงพันและบาดหนังกำพร้า บาดเนื้อ ตัดเอ็นขาด และรัดไปจนถึงกระดูก เลือดไหลนองอยู่ พญาหงส์เจ็บปวดมาก แต่ไม่ยอมร้องบอกบริวาร เพราะเกรงว่าบริวารจะตกใจบินหนีไปก่อนจะได้กินอาหาร ถ้าบริวารหิวเวลาบินกลับจะต้องหมดกำลังตกลงในมหาสมุทร

เมื่อรอจนบริวารอิ่มแล้วพญาหงส์โพธิสัตว์จึงร้องว่าติดบ่วง พวกหงส์บริวารได้ยินก็บินหนีกลับไปยังเขาจิตกูฏบรรพต เสนาบดีสุมุขหงส์มองหาพญาหงส์ธฏรัฐในฝูงนกทั้งหลายก็ไม่เห็น แน่ใจว่าเกิดอันตรายแก่พญาหงส์จึงบินย้อนกลับไปดูที่มานุสิยสระ เห็นพญาหงส์ยืนอยู่ที่หลังเปือกตมติดบ่วงเลือดไหลนองอยู่ มีอาการสาหัส จึงเข้าไปทูลปลอบโยน และจะขอสละชีวิตแลกเปลี่ยนกับพญาหงส์ แม้พญาหงส์จะบอกให้รีบบินหนีไปจะได้ไปดูแลบริวารที่เหลือก็ไม่ยอม จะขอยอมตายด้วย

หงส์ทั้งสองสนทนาธรรมและขอร้องกันอยู่เป็นเวลานานจนนายพรานมาถึง เห็นหงส์ทอง 2 ตัวยืนอยู่ใกล้กัน เมื่อย่องเข้าไปดูก็เห็นว่าหงส์ตัวหนึ่งไม่ได้ติดบ่วงอยู่ก็สงสัย จึงถามสุมุขหงส์เสนาบดีว่าเหตุใดจึงไม่บินหนีไปเหมือนหงส์ตัวอื่นๆ สุมุขหงส์กล่าวว่าเป็นคราวเคราะห์ของพระราชาของตนทำให้ไม่เห็นบ่วงที่ดักไว้ พลางขอให้นายพรานปล่อยตนและพระราชา นายพรานได้ฟังก็ใจอ่อนจนจะปล่อยสุมุขหงส์ไป

สุมุขหงส์กล่าวว่าถ้าพญาหงส์สิ้นชีวิต ตนก็ไม่ขอมีชีวิตอยู่อีก ทั้งตนเองและพญาหงส์มีรูปร่างคล้ายกันจะขอเปลี่ยนตัว เพราะจะได้ลาภเท่าๆ กัน ให้มัดตนไว้ก่อน แล้วจึงปล่อยพญาหงส์ นายพรานยิ่งใจอ่อนลงไปอีกราวกับปุยนุ่นที่ใส่ลงในน้ำมัน พลางกล่าวสรรเสริญสุมุขหงส์ว่าเป็นมิตรที่ดีที่สุด แล้วปล่อยหงส์ทั้งสองโดยปลดบ่วงออกจากขาของพญาหงส์ด้วยความเมตตาสงสาร นำน้ำจากสระมาชำระแผลให้ ด้วยอานุภาพแห่งเมตตาจิตทำให้บาดแผลหายสนิทเป็นปกติ มีขนงอกงามดังเดิม สุมุขหงส์เสนาบดีดีใจมาก กล่าวอวยพรให้นายพรานและญาติพี่น้องมีความสุข แล้วคิดตอบแทนบุญคุณนายพราน จึงให้นายพรานพาหงส์ทองทั้งสองใส่กระเช้าไปถวายพระเจ้าสาครราช

พระเจ้าสาครราชได้ฟังความเป็นมาที่นายพรานได้หงส์ทองมาถวายก็พอพระทัย ให้จัดอาสนะให้พญาหงส์ และจัดแท่นทองให้สุมุขหงส์ หาอาหารอย่างดีให้ แล้วสั่งให้ช่างกัลบกนำนายพรานไปแต่งผมและหนวด ให้อาบน้ำทาเครื่องหอมแล้วทรงยกบ้านส่วยซึ่งในปีหนึ่งมีส่วยประมาณ 100,000 กหาปณะให้นายพราน ให้สตรี 2 คน เรือน รถ เงินทองอีกมาก พญาหงส์ธฏรัฐโพธิสัตว์แสดงธรรมถวายพระเจ้าสาครราช หลังจากนั้นพระองค์ขอฟังธรรมจากสุมุขหงส์เสนาบดีบ้าง ซึ่งทำให้พอพระทัยอย่างยิ่ง พญาหงส์ธฏรัฐสอนพระราชาให้รักษาศีล 5 และสงเคราะห์ราษฎรด้วยสังคหวัตถุ 4 แล้วทูลลากลับไปจิตกูฏบรรพต