สราชกุมาร หรือกุสะติณราชกุมาร* หรือสีหัสสรกุสราช*เป็นตัวละครในเรื่องกุสชาดก  สัตตตินิบาต  ในนิบาตชาดก  เป็นพระโพธิสัตว์  เป็นโอรสพระเจ้าโอกกากราช*เจ้าเมืองกุสาวดี*กับนางสีลวดี*  มีอนุชาชื่อชยัมบดีราชกุมาร*

 

พระเจ้าโอกากราชกับนางสีลวดีไม่มีโอรสธิดา ชาวเมืองเกรงว่าต่อไปพระราชาเมืองอื่นจะมาชิงราชสมบัติ  จึงพากันไปร้องขอให้พระราชาปล่อยนางสีลวดีออกไปร่วมสมกับชายอื่นนอกเมืองเป็นเวลา 7 วันเพื่อให้นางทรงครรภ์  ด้วยอำนาจศีลบารมีของนางสีลวดีทำให้ร้อนไปถึงพระอินทร์  พระอินทร์ทูลเชิญพระโพธิสัตว์จุติไปปฏิสนธิเป็นโอรสของนางสีลวดี และขอให้เทพบุตรอีกองค์หนึ่งจุติลงไปเป็นโอรสของนางด้วย

 

พระอินทร์แปลงเป็นพราหมณ์เฒ่าไปยืนอยู่ที่หน้าประตูเมือง  เมื่อนางสีลวดีเสด็จออกมา พราหมณ์เฒ่าก็พานางไปยังสวรรค์ชั้นดาวดึงส์  ครั้นครบกำหนด 7 วัน  พระอินทร์ให้นางขอพร นางขอโอรส 1 องค์ แต่พระอินทร์ประทานให้ 2 องค์  องค์หนึ่งมีปัญญาแต่รูปกายอัปลักษณ์  อีกองค์หนึ่งรูปงามแต่ไม่ฉลาด แล้วพระอินทร์ก็ประทานของ 5 อย่างแก่นาง คือ หญ้าคา  ผ้าทิพย์  จันทน์ทิพย์ ดอกปาริฉัตร และพิณโกกนท  พระอินทร์พานางเหาะไปวางไว้บนแท่นบรรทมเคียงคู่กับพระเจ้าโอกกากราช   ครั้นครบกำหนด นางสีลวดีก็ประสูติโอรสให้ชื่อว่า กุสะติณราชกุมาร (กุสะติณะ แปลว่า หญ้าคา) หรือกุสราชกุมาร  และต่อมาประสูติโอรสอีกองค์หนึ่งให้ชื่อว่า ชยัมบดีราชกุมาร    

 

กุสราชกุมารมีความสามารถและมีปัญญามาก รู้สรรพวิชาต่างๆ โดยไม่ต้องศึกษาในสำนักใดๆ  ครั้นชันษาได้ 16 ปี พระเจ้าโอกกากราชจะยกราชสมบัติให้ จึงปรึกษากับนางสีลวดีจะหาธิดากษัตริย์ต่างเมืองให้เป็นชายา  กุสราชกุมารรู้ว่าตนรูปร่างอัปลักษณ์ คงไม่มีหญิงใดจะอยู่ด้วย จึงปฏิเสธที่จะมีคู่ครอง และให้นางกำนัลไปทูลว่าตนไม่ต้องการราชสมบัติ เมื่อพระบิดามารดาสิ้นพระชนม์ ตนก็จะออกบวช

 

พระเจ้าโอกกากราชกับนางสีลวดีส่งนางกำนัลไปถามอีกหลายครั้ง  ครั้นถึงครั้งที่ 4  กุสราชกุมารจึงทำอุบายนำทองคำไปทำเป็นรูปหญิงงามที่เหมือนคนจริงประดับเครื่องแต่งกายต่างๆ  แล้วให้คนนำไปถวายนางสีลวดี  ฝากทูลว่าหากได้หญิงงามเช่นรูปทองก็จะยอมอภิเษกด้วย  นางสีลวดีให้เหล่าอำมาตย์นำรูปทองนั้นไปที่เมืองต่างๆ เพื่อเสาะหาหญิงงาม

 

เหล่าอำมาตย์นำรูปทองไปตั้งไว้ที่ทางไปท่าน้ำเมืองสาคละ*ในแคว้นมัทราษฎร์*  ขณะนั้นนางขุชชา* (แปลว่า หญิงค่อม) พี่เลี้ยงของนางประภาวดี*พานางทาสีไปตักน้ำ  ครั้นเห็นรูปทองก็เข้าใจว่าเป็นนางประภาวดี  จึงตำหนิที่นางเสด็จมาเองแล้วตบที่แก้มรูปทองนั้น  เหล่าอำมาตย์ซึ่งซุ่มดูอยู่จึงรู้ว่าที่เมืองสาคละมีหญิงงามเหมือนรูปทอง ก็เข้าไปสอบถามจนรู้ว่านางประภาวดีธิดาท้าวมัทราช*มีรูปงามยิ่งกว่ารูปทอง

 

เหล่าอำมาตย์ไปเฝ้าพระเจ้ามัทราช ถวายรูปทองและเครื่องบรรณาการ แล้วทูลขอนางประภาวดีไปอภิเษกกับกุสราชกุมาร  พระเจ้ามัทราชยินดี  อำมาตย์จึงกลับไปทูลพระเจ้าโอกกากราชกับนางสีลวดี  ทั้งสองเสด็จไปเมืองสาคละ นางสีลวดีเกรงว่าหากนางประภาวดีเห็นกุสราชกุมารก็คงจะรังเกียจหนีกลับเมือง  จึงออกอุบายว่าประเพณีของเมืองกุสาวดีมีว่าหากสามีภรรยาคู่ใดอยู่ด้วยกันแล้วยังไม่มีโอรส ห้ามสามีภรรยาคู่นั้นพบหน้ากันในเวลากลางวัน  นางประภาวดียินดีปฏิบัติตามประเพณี   ทั้งหมดจึงออกเดินทางไปเมืองกุสาวดี

 

พระเจ้าโอกกากราชอภิเษกกุสราชกุมารเป็นกษัตริย์ครองคู่กับนางประภาวดี วันหนึ่งพระเจ้ากุสราชปรารถนาจะพบนางประภาวดีในเวลากลางวันจึงไปอ้อนวอนนางสีลวดี  นางออกอุบายให้พระเจ้ากุสราชปลอมเป็นคนเลี้ยงช้าง แล้วเชิญนางประภาวดีไปโรงเลี้ยงช้าง  พระเจ้ากุสราชปามูลช้างไปถูกหลังนางเพื่อจะได้เห็นหน้านาง  นางประภาวดีกริ้วมาก แต่นางสีลวดีปลอบและช่วยปัดมูลช้างให้   ต่อมาพระเจ้ากุสราชปรารถนาจะพบนางประภาวดีอีกจึงปลอมเป็นคนเลี้ยงม้า  นางประภาวดีไปโรงเลี้ยงม้าก็ถูกปาด้วยมูลม้า แต่นางสีลวดีช่วยปลอบเช่นเดิม  

 

รุ่งขึ้นนางประภาวดีปรารถนาจะพบพระเจ้ากุสราชในเวลากลางวันจึงอ้อนวอนขอให้นางสีลวดีช่วย  นางสีลวดีให้ทำประทักษิณรอบพระนครเพื่อให้นางประภาวดีลอบดูผ่านช่องบัญชร  แล้วสั่งให้ชยัมบดีราชกุมารแต่งองค์ด้วยเครื่องทรงกษัตริย์ประทับบนหลังช้าง  ส่วนพระเจ้ากุสราชเป็นควาญอยู่ท้ายช้าง   เมื่อพระเจ้ากุสราชเห็นนางประภาวดีก็ทำกิริยาหยอกเย้านางด้วยการโบกหัตถ์  นางประภาวดีสงสัยว่าควาญช้างจะเป็นสวามีของนาง  จึงให้นางขุชชาไปแอบดูแล้วบอกว่าผู้ที่ลงจากช้างก่อนเป็นพระเจ้ากุสราช  พระเจ้ากุสราชเรียกนางขุชชามากำชับไม่ให้ไปทูลนางประภาวดี 

ต่อมาพระเจ้ากุสราชอยากพบนางประภาวดีในเวลากลางวันอีก นางสีลวดีแนะให้ปลอมตัวไปแอบอยู่ในอุทยาน  พระเจ้ากุสราชไปซ่อนอยู่ในสระบัว  เมื่อนางประภาวดีลงสรงน้ำ  พระเจ้ากุสราชก็ฉวยมือนาง แล้วบอกว่าตนเป็นพระเจ้ากุสราช นางประภาวดีคิดว่าเป็นยักษ์ก็ตกใจสิ้นสติไป   เมื่อคืนสตินางรู้ความจริงก็รีบเดินทางกลับเมืองสาคละ  พระเจ้ากุสราชตามไปถึงเมืองสาคละ แล้วไปดีดพิณขับร้องอยู่ที่โรงช้างเพื่อให้นางประภาวดีรู้ว่าตนเสด็จมา  

 

พระเจ้ากุสราชปลอมตนไปฝากตัวเป็นศิษย์นายกุมภการผู้ปั้นภาชนะถวายพระเจ้ามัทราช  แล้วปั้นภาชนะให้นายกุมภการนำไปถวายนางประภาวดี อธิษฐานขอให้นางผู้เดียวเท่านั้นที่มองเห็นลวดลายบนภาชนะนั้น  นางประภาวดีเห็นรูปของพระเจ้ากุสราชกับนางขุชชาที่ภาชนะก็โกรธมาก ขว้างภาชนะนั้นทิ้ง  ต่อมาพระเจ้ากุสราชไปขอเป็นลูกมือของนายนฬการช่างจักสาน แล้วไปเป็นลูกมือของนายมาลาการช่างร้อยดอกไม้  พระเจ้ามัทราชโปรดของทุกอย่างที่พระเจ้ากุสราชทำถวาย  

 

ต่อมาพระเจ้ากุสราชไปเป็นลูกมือของพนักงานห้องเครื่องต้น  ขณะกำลังปิ้งชิ้นเนื้อ พระเจ้ามัทราชได้กลิ่นก็ขอให้พ่อครัวไปนำมาถวาย  เมื่อเสวยแล้วก็พอพระทัยมาก  จึงให้พระเจ้ากุสราชเป็นผู้ทำเครื่องต้นถวายพระองค์กับธิดาทั้งแปด และให้พระเจ้ากุสราชเป็นผู้นำเครื่องต้นไปถวายเหล่าธิดาด้วยตนเอง   เมื่อนางประภาวดีได้พบพระเจ้ากุสราช นางก็ด่าว่าอย่างรุนแรง  แล้วให้นางขุชชานำเครื่องต้นนั้นไปกินแทน ส่วนนางกินอาหารของนางขุชชา 

 

วันหนึ่งพระเจ้ากุสราชทำอุบายหาบภาชนะเปล่าไปที่หน้าประตูตำหนักของนางประภาวดี  ทำเป็นล้มลงแล้วแสร้งสลบไป  นางประภาวดีนึกสังเวชว่าพระเจ้ากุสราชต้องตรากตรำลำบากเพราะนาง  จึงออกไปจะตรวจดูลมหายใจ  พระเจ้ากุสราชซึ่งอมน้ำลายไว้เต็มปากก็ถ่มน้ำลายใส่นางแล้วบอกว่าเมื่อนางยิ้มและมองพระองค์ จึงจะเลิกเป็นพนักงานครัวต้น นางโกรธแล้วกลับเข้าตำหนักไป

 

เมื่อนางขุชชาไปที่ห้องเครื่อง พระเจ้ากุสราชขอให้นางช่วยทำให้นางประภาวดีใจอ่อน โดยสัญญาจะให้เครื่องประดับทองคำ  นางขุชชากลับไปตำหนักทำอุบายขังนางประภาวดีไว้ในห้อง  แล้วเตือนให้นางประภาวดีมองความงามของพระเจ้ากุสราชที่อิสริยยศ  ราชทรัพย์  พละกำลัง อาณาจักรที่กว้างใหญ่  ความเป็นมหาราชผู้ประเสริฐ  ความเชี่ยวชาญศิลปศาสตร์ทั้งปวง ฯลฯ  

 

พระอินทร์รู้ว่าพระเจ้ากุสราชต้องทนลำบากและไม่ได้พบนางประภาวดีถึง 7 เดือนจึงเนรมิตบุรุษ 7 คน ให้ทำทีเป็นทูตของพระเจ้ามัทราชไปถวายสารเชิญกษัตริย์ 7 เมืองมาอภิเษกกับนางประภาวดี  ครั้นกษัตริย์ทั้งเจ็ดยกทัพมาถึงเมืองสาคละ รู้ว่าพระเจ้ามัทราชประทานนางประภาวดีให้พวกตนทั้งเจ็ด  ก็โกรธ ยกทัพเข้าประชิดเมือง   เหล่าขุนนางทูลท้าวมัทราชว่าเป็นความผิดของนางประภาวดีที่หนีพระเจ้ากุสราชมา  พระเจ้ามัทราชจะบั่นกายนางออกเป็น 7 ส่วนส่งให้กษัตริย์แต่ละเมือง  นางประภาวดีรู้เรื่องจึงไปทูลขอให้พระมารดาช่วย แต่ไม่เป็นผล  พระมารดาตำหนินางที่ทิ้งพระเจ้ากุสราชมา และบอกว่าหากพระเจ้ากุสราชอยู่ก็จะช่วยออกรบตีทัพกษัตริย์ทั้งเจ็ดจนแตกพ่ายไป  นางประภาวดีจึงบอกความจริงว่าพระเจ้ากุสราชปลอมตัวเป็นพนักงานครัวต้นอยู่ในวัง  แล้วทั้งสองก็พากันไปทูลพระเจ้ามัทราช   พระเจ้ามัทราชให้นางประภาวดีไปขออภัยโทษ  พระเจ้ากุสราชต้องการทำลายมานะของนาง จึงเทน้ำย่ำเป็นโคลนให้นางประภาวดีหมอบซบที่บาท  นางประภาวดีให้สัญญาว่าจะไม่รังเกียจพระเจ้ากุสราชอีก  ส่วนพระเจ้ากุสราชก็ให้คำมั่นเช่นเดียวกัน   

 

พระเจ้ากุสราชให้จัดทัพออกรบแล้วเปล่งสุรสีหนาท  กษัตริย์ทั้งเจ็ดและเหล่าทหารได้ยินเสียงก็เกรงขาม บ้างก็แตกตื่นหนีตาย  บ้างก็ฆ่าฟันกันเอง  พระอินทร์รู้ว่าพระเจ้ากุสราชมีชัยชนะจึงประทานดวงแก้วมณีให้  พระเจ้ากุสราชทูลให้พระเจ้ามัทราชประทานธิดาอีกเจ็ดองค์ซึ่งเป็นขนิษฐาของนางประภาวดีแก่กษัตริย์ทั้งเจ็ด  แล้วพระเจ้ากุสราชก็พานางประภาวดีกลับเมืองกุสาวดี  ด้วยอำนาจของดวงแก้วมณีทำให้พระเจ้ากุสราชมีรูปโฉมงดงามสมกับนางประภาวดี  ทั้งสองครองเมืองกุสาวดีอย่างมีความสุขจนสิ้นชีวิต