นิโครธมฤคราชเป็นตัวละครในเรื่องนิโครธชาดก เอกนิบาต ในนิบาตชาดก เป็นพระโพธิสัตว์

ในแผ่นดินพระเจ้าพรหมทัต*แห่งเมืองพาราณสี* พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นพญาเนื้อชื่อนิโครธมฤคราช มีบริวาร 500 อาศัยอยู่ในป่า และในบริเวณไม่ใกล้ไม่ไกลนักมีพญาเนื้อชื่อสาขมฤคราชอาศัยอยู่กับบริวาร 500 เช่นกัน พญาเนื้อทั้งสองมีรูปร่างงดงามและมีผิวกายสีดั่งทอง พระเจ้าพรหมทัตโปรดเสวยเนื้อสด พวกราษฎรต้องถูกเกณฑ์ให้ตามเสด็จประพาสป่าล่าเนื้อทุกวันจนไม่เป็นอันประกอบการงานเลี้ยงชีพ จึงคิดแก้ปัญหาโดยจะปลูกหญ้าและขุดบ่อขังน้ำไว้ในอุทยาน แล้วไล่ต้อนฝูงเนื้อให้เข้าไปในนั้น และผูกทวารบานประตูมิให้เล็ดลอดหนีออกมาได้ เมื่อจัดเตรียมสถานที่แล้วพญาเนื้อทั้งสองและเหล่าบริวารก็ถูกราษฎรต้อนเข้าไปอยู่ในอุทยาน

จากนั้นราษฎรไปทูลให้พระเจ้าพรหมทัตทรงทราบ พระองค์จึงเสด็จไปอุทยาน เมื่อทอดพระเนตรเห็นพญาเนื้อสีทองทั้งสองก็โปรดปราน อภัยทานแก่พญาเนื้อคือไม่ต้องถูกฆ่า บางครั้งพระเจ้าพรหมทัตก็เสด็จไปยิงเนื้อด้วยพระองค์เองวันละตัวเพื่อให้พนักงานครัวต้นประกอบอาหาร พวกเนื้อต่างหวาดสะดุ้งกลัวตาย วิ่งหนีกันอลหม่าน บ้างไม่ตายแต่ถูกยิงบาดเจ็บได้รับความทุกข์ยิ่ง จึงพากันไปเล่าให้พญาเนื้อนิโครธมฤคราชฟัง พญาเนื้อนิโครธมฤคราชจึงปรึกษากับพญาเนื้อสาขมฤคราช*ว่า เมื่อเนื้อจะต้องตายแน่ ๆ วันละตัว ก็ไม่ควรจะให้ถูกยิงให้ต้องทุกข์ทรมาน ควรให้บรรดาเนื้อจัดเวรไปวางคอที่เขียงฆ่าเนื้อวันละตัว โดยบริวารของพญาเนื้อทั้งสองจัดเวรสลับกันวันละตัว

วันหนึ่งเป็นเวรของนางเนื้อที่เป็นบริวารของพญาเนื้อสาขมฤคราช นางเนื้อกำลังตั้งท้อง จึงไปอ้อนวอนพญาเนื้อสาขมฤคราชว่าขอผัดให้ตกลูกก่อนแล้วตนกับลูกจะไปเข้าเวร แต่พญาเนื้อสาขมฤคราชไม่ยอม นางเนื้อจึงไปขอความช่วยเหลือจากพญาเนื้อนิโครธมฤคราช พญาเนื้อนิโครธมฤคราชสงสารยอมไปเข้าเวรแทนนาง ครั้นพนักงานครัวต้นจะไปนำเนื้อมาประกอบอาหาร เห็นพญาเนื้อสีทองก็สงสัยเพราะพระเจ้าพรหมทัตอภัยทานให้แล้วเหตุใดจึงมาวางคอบนเขียงฆ่าเนื้อ จึงไปทูลพระเจ้าพรหมทัต พระเจ้าพรหมทัตก็เสด็จไปยังอุทยาน พญาเนื้อนิโครธมฤคราชทูลเล่าเรื่องของนางเนื้อที่ตั้งท้อง พระเจ้าพรหมทัตเลื่อมใสในความเมตตากรุณาและความอดทนของพญาเนื้อนิโครธมฤคราชเป็นอย่างยิ่ง จึงอภัยทานแก่พญาเนื้อและนางเนื้อ แต่พญาเนื้อนิโครธมฤคราชขอให้พระองค์อภัยทานแก่สัตว์ทั้งปวงด้วย

จากนั้นแสดงธรรมให้พระเจ้าพรหมทัตทรงอยู่ในศีล 5 ทั้งขอให้ทรงประพฤติธรรมอยู่เป็นนิจจะได้ขึ้นสวรรค์ จากนั้นพญาเนื้อนิโครธมฤคราชก็พาบริวารกลับเข้าป่าที่เคยอยู่ ต่อมานางเนื้อก็ออกลูก เมื่อลูกเนื้อน้อยเติบโตอยู่ในวัยคะนองก็วิ่งเล่นไปที่อยู่ของพญาเนื้อสาขมฤคราช แม่เนื้อรู้ก็สั่งสอนลูกว่าถ้าจะวิ่งเล่นก็ให้ไปที่อยู่ของพญาเนื้อนิโครธมฤคราชเท่านั้น และแม้จะตายอยู่แทบเท้าของพญาเนื้อนิโครธมฤคราชก็ยังประเสริฐกว่ามีชีวิตอยู่ในสำนักของพญาเนื้อสาขมฤคราช การที่ได้รับอภัยทานไม่มีใครทำร้ายทำให้พวกเนื้อกล้าเข้าไปกัดกินข้าวกล้าในนาของราษฎร ราษฎรจึงไปเฝ้าพระเจ้าพรหมทัตทูลร้องทุกข์ พระเจ้าพรหมทัตไม่ทรงยอมทำลายคำปฏิญญาณของพระองค์ ยังคงห้ามผู้ใดทำร้ายเนื้อโดยเด็ดขาด ต่อมาพญาเนื้อนิโครธมฤคราชรู้เรื่องก็เรียกประชุมห้ามบรรดาเนื้อไปกัดกินข้าวกล้าอีก แล้วให้ไปบอกมนุษย์ว่าไม่ต้องทำค่ายล้อมรั้วที่นา เพียงแต่ผูกใบไม้วงล้อมที่นาไร่ไว้ให้เห็นเป็นสำคัญก็พอ ตั้งแต่นั้นเมื่อเนื้อเห็นใบไม้ผูกไว้ก็จะไม่เข้าไปกัดกินข้าวกล้าในนาอีกเลย