กุสุมาเป็นตัวละครในบทละครเรื่องอิเหนา เป็นธิดาของระตูล่าสำ* มีคู่ตุนาหงันคือสังคามาระตา*
เมื่อนางบุษบา*ปลอมตัวเป็นชายชื่ออุณากรรณ* และได้เป็นโอรสบุญธรรมของระตูประมอตัน* อุณากรรณยกทัพออกตามหาอิเหนา* ระหว่างทางมีเมืองต่าง ๆ มาขออ่อนน้อม เป็นต้นว่า ระตูล่าสำยกนางกุสุมาให้อุณากรรณ พี่เลี้ยงของอุณากรรณออกอุบายให้เชิญนางกุสุมาเข้ามาอยู่ด้วยเพื่อไม่ให้ใครสงสัย อุณากรรณอ้างว่าบนตัวไว้ 3 ปีว่าจะไม่เกี่ยวข้องกับหญิงใด เมื่อปันหยี* (อิเหนา) ได้พบนางกุสุมาในฐานะชายาของอุณากรรณจึงมั่นใจว่าอุณากรรณเป็นชาย นางกุสุมาเป็นหญิงที่งดงามทำให้สังคามาระตาหลงรักทันทีที่พบโดยไม่รู้ว่านางเป็นคู่ตุนาหงันของตน สังคามาระตาสงสัยว่าอุณากรรณคือนางบุษบาจึงทำทุกวิถีทางเพื่อพิสูจน์ความจริงเพราะถ้าอุณากรรณเป็นหญิง ตนก็จะได้นางกุสุมา
ต่อมาอุณากรรณกับนางพี่เลี้ยงหนีไปบวชเป็นแอหนัง (ชี) ตำมะหงง (ตำแหน่งขุนนางผู้ใหญ่ 1 ใน 4) จึงพานางกุสุมากลับไปเมืองประมอตัน* ครั้นระตูล่าสำรู้ว่าอุณากรรณไม่อยู่เมืองประมอตันจึงยกทัพไปตีเมืองประมอตันเพื่อขอเชลยคืน ปันหยีให้สังคามาระตามาช่วยรบ เมื่อเสร็จศึกปันหยีจึงยกนางกุสุมาให้สังคามาระตา ตอนท้ายเรื่อง อิเหนาครองกรุงกุเรปัน*และให้สังคามาระตากลับไปครองเมืองปักมาหงัน* นางกุสุมาจึงได้อภิเษกกับสังคามาระตา
นามานุกรม