กุสุมาหราเป็นตัวละครในบทละครเรื่องดาหลัง  เป็นโอรสของปันหยี* (อิเหนา*) เกิดจากนางจินตะหราวาตี*ธิดาระตูปัตหรำ*

 

นางจินตะหราวาตีบวงสรวงเทพารักษ์จนส่งเหยี่ยวมนตร์*มาล่อปันหยีให้ตามไป  นางจินตะหราวาตีจึงได้ปันหยีเป็นสามี  ปันหยีอยู่กับนางประมาณครึ่งปี  จนนางตั้งครรภ์ได้ 5 เดือน  ปันหยีก็หนีไปเพราะคิดถึงอนุชาคือกุดาวิราหยา*  และคิดถึงนางบุษบาก้าโละ*  ระเด่นกุสุมาหราจึงเกิดมาโดยไม่รู้จักบิดา  ใคร ๆ ก็บอกว่า ระตูปัตหรำคือบิดาของตน  จนอายุได้เก้าปีเศษจึงได้รู้ว่าตนเป็นบุตรของปันหยี  กุสุมาหราขอไปตามหาบิดาทั้ง ๆ ที่ไม่รู้ว่าอยู่ที่ใด  ระตูปัตหรำจัดทัพให้ขุนนางผู้ใหญ่ไปด้วย  เมื่อยกพลออกนอกเมือง  กุสุมาหราตั้งจิตอธิษฐานขอให้ได้พบบิดา  ระหว่างทางมีเทวดาที่ทำผิด  ถูกสาปให้เป็นอสุรกุมภัณฑ์อยู่ในป่าต่อเมื่อถูกเชื้อวงศ์เทวาประหารจึงจะพ้นคำสาป  อสุรกุมภัณฑ์คาดว่าพระกุมารเป็นวงศ์เทวาจึงแปลงกายเป็นควายวิ่งไล่ขวิดไพร่พล  พวกทหารยิงก็ไม่ตาย  พระกุมารแทงด้วยกริช  ควายจึงตายแล้วกลายเป็นอสุรกุมภัณฑ์  ได้กลับไปเป็นเทวดาดังเดิม  เทวดาคิดถึงบุญคุณของพระกุมาร  จึงปรากฏตัวให้เห็นเฉพาะพระกุมาร  แล้วบอกว่าปันหยีอยู่ที่ใด  พร้อมทั้งช่วยย่นระยะทางไปเมืองหมันหยาปาเอ็ด*  จากที่ต้องเดินทางเป็นเวลาเดือนเศษให้เหลือเพียง 3 วัน  

 

กุสุมาหรามาถึงเมืองหมันหยาปาเอ็ดก็ส่งสารเข้าไปถึงปันหยี  ปันหยีส่งระเด่นกุดาสมาหรัน*โอรสที่เกิดจากนางหยังหยังส่าหรี*ออกมารับ  กุสุมาหราเล่าความทุกข์ร้อนของพระมารดาและของตนให้ปันหยีรับรู้ว่า

 

แต่องค์พระชนนีนั้นไซร้ ทุกข์ตรอมผอมไผ่เพียงวายชนม์

เพราะพระบิตุเรศจากมา อายแก่ไพร่ฟ้าทุกแห่งหน

จนลูกไม่หาญทานทน กลัวว่าประชาชนจะไยไพ

เสียทีที่เกิดในสุริยวงศ์ จะรู้จักพระบิตุรงค์ก็หาไม่

 

เมื่อปันยีส่งกองทหารไปรุกรบได้เมืองตระเส*  ปันหยีก็ส่งพระอนุชาคือกุดาวิราหยาไปกวาดต้อนผู้คนและทรัพย์สินโดยให้พากุสุมาหราไปด้วย  เมืองตระเสจัดพิธีเผาศพระตูเจ้าเมือง  กุสุมาหราไม่เคยเห็นจึงรอดูอยู่บนหลังม้า  ประไหมสุหรีของระตูตระเสเตรียมตัวแบหลา (โจนเข้ากองไฟที่เผาสามี) ตามประเพณี  สั่งสอนพระธิดาซึ่งยังเป็นเด็กอยู่ ธิดาคือนางสุหราดรสา*จะขอตายตามไปด้วย  เมื่อเห็นประไหมสุหรีโจนเข้ากองไฟ นางจึงเอากริชของบิดามาจะแทงตัว แต่พี่เลี้ยงเข้าห้ามไว้  กุสุมาหราเห็นเหตุการณ์จึงโจนลงจากหลังม้าเข้าไปชิงกริชจากมือนาง  ต่อมากุสุมาหราอุ้มนางสุหราดรสาขึ้นหลังม้าพาไปเที่ยวป่า  ชมนกชมไม้  เล่นธาร  จนนางคลายโศกจึงพากลับมา  การกระทำของกุสุมาหราเป็นที่เอ็นดูและขบขันของพวกผู้ใหญ่ กุดาวิราหยาซึ่งเป็นพระเจ้าอาของกุสุมาหรานั้นขบขันเป็นพิเศษเพราะเห็นว่าหลานเจ้าชู้เหมือนพระบิดา จึงกล่าวว่า  “ฉิฉะเชื้อแล้วไม่เสียพงศ์     ความเหมือนพระบิตุรงค์เรืองศรี”  

 

ปันหยีฝึกให้กุสุมาหราคุ้นเคยกับการออกศึก  ดังนั้นเมื่อไปรบกับระตูมงกล*  ปันหยีก็พากุสุมาหราไปในกองทัพด้วย  ระหว่างรบกันนั้นช่วงกลางคืนระเด่นมังกันติกาหรา*โอรสระตูมงกลให้คนลอบไปจุดไฟในค่ายปันหยี  กุดาวิราหยาและกุสุมาหราออกมาบัญชาการดับไฟ  ระตูมงกลเข้าใจว่าปันหยีออกมาดับไฟจึงสั่งเชือกมนตร์*ไปมัด  เชือกมนตร์มัดกุดาวิราหยาและกุสุมาหรามาให้  ระตูมงกลผิดหวังมากที่เชือกมนตร์มัดเด็กมาด้วย  ปันหยีลอบเข้าไปช่วยทั้งสองคนออกมาได้  รุ่งขึ้นทั้งสองฝ่ายรบกัน  กุสุมาหราก็ออกมาด้วย  เมื่อปันหยีรบชนะก็เข้าครอบครองเมืองมงกล*  ปันหยีต้องการจะตามหานางบุษบาก้าโละจึงจัดพิธีอุปภิเษกให้ระเด่นกุสุมาหราครองเมืองมงกล  และให้นางสุหราดรสาเป็นมเหสี