นีลมัณฑุกะเป็นตัวละครในเรื่องหริตมาตาชาดก ทุกนิบาต ในนิบาตชาดก เป็นพระโพธิสัตว์ เป็นกบเขียว
ในแผ่นดินพระเจ้าพรหมทัตแห่งเมืองพาราณสี พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นกบเขียว วันหนึ่งพรานเอาลอบไปดักปลาตามซอกธาร ฝูงปลาหลงเข้าไปติดอยู่เป็นจำนวนมาก ขณะนั้นงูปลาตัวหนึ่งมาพบ อยากกินปลา จึงเลื้อยเข้าไปในลอบนั้น ฝูงปลาจึงพร้อมใจกันรุมกัดงูปลาจนเลือดไหลนอง งูสู้ไม่ได้ก็กลัวตายดิ้นรนเต็มกำลังจนหลุดออกจากปากลอบไปได้ แต่ก็บาดเจ็บสาหัสต้องลอยตัวอยู่ที่ผิวน้ำ ครั้นเห็นนีลมัณฑุกะอยู่บนปลายไม้ลอบ งูปลาจึงเข้าไปร้องทุกข์ว่าตนเพียงเลื้อยผ่านหน้าลอบเท่านั้นก็ถูกฝูงปลารุมกัด นีลมัณฑุกะจึงบอกว่าฝูงปลาทำถูกต้องแล้ว เพราะงูไม่ควรหาเหยื่อนอกเขตแดนของตน ฝูงปลารู้ว่างูแพ้คดีก็พากันออกจากลอบไปรุมกัดงูปลาจนตาย แล้วกลับไปสู่ที่อยู่ของตน
นามานุกรม