บัณฑิตโพธิสัตว์เป็นตัวละครในเรื่องกูฏวาณิชชาดก เอกนิบาต ในนิบาตชาดก เป็นพระโพธิสัตว์

ในสมัยพระเจ้าพรหมทัตครองกรุงพาราณสี พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นบุตรพ่อค้าชื่อบัณฑิตกุมาร เมื่อเจริญวัยได้ค้าขายเป็นหุ้นส่วนกับพ่อค้าคนหนึ่งชื่ออติบัณฑิต*

ครั้งหนึ่งพาณิชทั้งสองบรรทุกสินค้าเต็มเกวียน 500 เล่ม ออกจากเมืองพาราณสีไปค้าขายตามชนบท เมื่อได้กำไรแล้วก็กลับเมือง เมื่อถึงเวลาจะแบ่งทรัพย์กัน อติบัณฑิตกล่าวว่าตนควรจะได้กำไร 2 ส่วน บัณฑิตถามเหตุผล อติบัณฑิตแจ้งว่าเพราะตนเป็นอติบัณฑิตซึ่งหมายถึงมีปัญญามากกว่า ดังนั้นบัณฑิตควรได้ 1 ส่วน อติบัณฑิตต้องได้ 2 ส่วน บัณฑิตก็แย้งว่าต่างฝ่ายต่างลงทุนเท่าๆ กันจะเอาเป็น 2 ส่วนไม่ได้ อติบัณฑิตก็ยืนยันว่าตนต้องได้ 2 ส่วนเพราะเป็นอติบัณฑิต ทั้งสองฝ่ายเถียงกัน ไม่ตกลง

ต่อมาอติบัณฑิตคิดอุบายได้อย่างหนึ่งจึงไปบอกบิดาของตนให้เข้าไปซ่อนในโพรงไม้ใหญ่ แล้วบอกว่าเมื่อตนและสหายมาถามรุกขเทวดาที่ต้นไม้นี้ให้บิดาบอกว่าอติบัณฑิตควรได้ 2 ส่วน แล้วไปชวนบัณฑิตโพธิสัตว์มาถามรุกขเทวดาที่ต้นไม้นั้น บิดาของอติบัณฑิตพาณิชก็แสร้งเปล่งเสียงเป็นเทวดาถามเรื่องราวแล้วตัดสินว่าอติบัณฑิตควรได้ 2 ส่วน บัณฑิตควรได้ 1 ส่วน

บัณฑิตโพธิสัตว์รู้ทันจึงกล่าวว่าแล้วจะรู้ว่าเป็นเทวดาพูดหรือไม่ บัณฑิตโพธิสัตว์เอาฟางบรรจุเข้าไปเต็มโพรงไม้แล้วจุดไฟทันที บิดาของอติบัณฑิตพาณิชคุดคู้อยู่ในโพรงไม้ เมื่อเปลวไฟถึงตัวทนร้อนไม่ได้ก็ผุดทะลึ่งขึ้นจากโพรงไม้คว้ากิ่งไม้โหนไว้ เมื่อทนเมื่อยแขนไม่ได้ก็ปล่อยกิ่งไม้ตกลงมาที่พื้นดิน แล้วกล่าวว่าบุคคลที่เป็นคนดีสุจริตประกอบด้วยความคิดอันเฉียบแหลม รู้เหตุอันควรและไม่ควร ควรชื่อว่าบัณฑิต ส่วนบุคคลที่ชื่อว่าอติบัณฑิตก็สักแต่ว่ามีชื่อเท่านั้น หามีความฉลาดไม่ เมื่อมาเป็นคนโกงก็ยังเป็นคนไม่ดี ตนต้องถูกไฟลวกก็เพราะลูกของตนที่ชื่ออติบัณฑิตนั้นเอง ต่อจากนั้นพ่อค้าทั้งสองก็แบ่งทรัพย์ที่เป็นกำไรไปคนละส่วนเท่าๆ กัน