เกสรสุมณฑาเป็นตัวละครในบทละครเรื่องสังข์ศิลป์ชัย  เป็นขนิษฐาของท้าวเสนากุฎ* เจ้าเมืองปัญจาล*  พระบิดาของสังข์ศิลป์ชัย*  เมื่อนางเกสรสุมณฑาอายุได้ 17 ปี นางถูกท้าวกุมภัณฑ์* ยักษ์เจ้าเมืองอโนราช* ลักพาตัวไปเป็นมเหสี มีธิดา 1 องค์ ชื่อศรีสุพรรณ*  ซึ่งท้าวกุมภัณฑ์ได้ยกให้เป็นชายาพญานาค* เนื่องจากแพ้พนันสกา

 

เมื่อสังข์ศิลป์ชัยตามหานางเกสรสุมณฑาไปถึงเมืองอโนราช นางเกสรสุมณฑายังรักท้าวกุมภัณฑ์อยู่ สังข์ศิลป์ชัยจึงต้องบังคับนางให้จากมา   ครั้นท้าวกุมภัณฑ์รู้ว่านางเกสรสุมณฑาหายไปจึงออกตามหาและได้ต่อสู้กับสังข์ศิลป์ชัยและสิงหรา*หลายครั้ง ในที่สุดก็พ่ายแพ้ต้องตายด้วยศรของสังข์ศิลป์ชัย ก่อนสิ้นชีวิตท้าวกุมภัณฑ์ขอให้นางเกสรสุมณฑาพาธิดาซึ่งอยู่กับพญานาคในเมืองบาดาล*กลับไปเมืองปัญจาลด้วย สังข์ศิลป์ชัยจึงต้องรบกับพญานาคเพื่อชิงนางศรีสุพรรณตามความประสงค์ของท้าวกุมภัณฑ์

 

หลังจากสังข์ศิลป์ชัยปลงศพท้าวกุมภัณฑ์แล้ว ก็พานางเกสรสุมณฑาและนางศรีสุพรรณกลับเมืองปัญจาล ขณะเดินทางผ่านเมืองของท้าววัณณุราช*เชษฐาของท้าวกุมภัณฑ์ นางเกสรสุมณฑาแสดงตนว่าเป็นน้องสะใภ้และแสดงลูกบาศก์สกาของท้าวกุมภัณฑ์ให้ดูเป็นสำคัญ ท้าววัณณุราชจึงพานางเกสรสุมณฑา นางศรีสุพรรณ และสังข์ศิลป์ชัยเหาะไปส่งอีกฝั่งของทะเลที่สิงหราและกุมารทั้งหกคอยอยู่

 

กุมารทั้งหกริษยาสังข์ศิลป์ชัย  จึงทำอุบายผลักสังข์ศิลป์ชัยตกเหวขณะที่สิงหราไม่อยู่ ศรีสันท์*พี่คนโตถือโอกาสเกี้ยวพาราสีนางศรีสุพรรณ ทำให้นางเกสรสุมณฑาและนางศรีสุพรรณโกรธมาก และสงสัยว่าสังข์ศิลป์ชัยจะถูกกุมารทั้งหกทำร้าย แต่นางทั้งสองก็ทำอะไรไม่ได้   นางเกสรสุมณฑาจึงนำสไบของตนและช้องผมของนางศรีสุพรรณทำเป็นธงปักไว้พร้อมตั้งจิตอธิษฐานว่า “แม้นว่าพระสังข์ยังอยู่  จงมีผู้เอาของไปให้ข้า  ถ้าเจ้ามอดม้วยมรณา  ช้องกับภูษาจงสูญไป”

 

เมื่อกุมารทั้งหกพานางเกสรสุมณฑาและนางศรีสุพรรณกลับไปถึงเมืองปัญจาล  ศรีสันท์ทูลท้าวเสนากุฎว่าตนเป็นผู้ปราบยักษ์กุมภัณฑ์และพญานาคจนสามารถพานางเกสรสุมณฑาและนางศรีสุพรรณกลับคืนมาได้  ท้าวเสนากุฎชมเชยศรีสันท์   ส่วนนางเกสรสุมณฑาไม่กล้าบอกความจริงเพราะไม่มีหลักฐาน 

 

ต่อมาเมื่อนางเกสรสุมณฑาเห็นช้องของนางศรีสุพรรณและสไบของตนที่นายสำเภาชาวจีนนำไปถวายท้าวเสนากุฎ นางจึงทูลความจริงเกี่ยวกับสังข์ศิลป์ชัยให้ท้าวเสนากุฎทราบ แต่กุมารทั้งหกกล่าวหาว่านางใส่ร้ายเพราะโกรธที่พวกตนฆ่าท้าวกุมภัณฑ์  นางเกสรสุมณฑาอัดอั้นใจเป็นทุกข์มาก ท้าวเสนากุฎจึงพานางไปประพาสป่า เทวดาดลใจให้ขบวนเสด็จไปทางเมืองบรรพตนคร*ของสังข์ศิลป์ชัย เมื่อทุกคนได้พบกัน  นางเกสรสุมณฑาทูลท้าวเสนากุฎว่าสังข์ศิลป์ชัยเป็นโอรสของท้าวเสนากุฎกับนางปทุม* และเป็นผู้ปราบยักษ์กุมภัณฑ์และพญานาคจนสามารถพานางและพระธิดากลับเมืองปัญจาลได้สำเร็จ ท้าวเสนากุฎเห็นว่าสังข์ศิลป์ชัยมีบุญญาธิการ  ไม่ได้เป็นกาลีต่อบ้านเมือง จึงรับสังข์ศิลป์ชัย  นางประทุม  สิงหรา และนางไกรสร*กลับเมืองปัญจาล

 

เมื่อท้าววัณณุราชรู้ว่าสังข์ศิลป์ชัยฆ่าท้าวกุมภัณฑ์ตายก็โกรธมาก จึงส่งเสนาไปเชิญพญานาคให้ยกทัพมาสมทบช่วยกันตีเมืองปัญจาล ขณะทัพถึงเมืองปัญจาลสังข์ศิลป์ชัยและสิงหราไม่อยู่ ท้าววัณณุราชส่งทูตไปเจรจาให้ท้าวเสนากุฎส่งนางเกสรสุมณฑาและนางศรีสุพรรณออกมา นางเกสรสุมณฑาจึงออกอุบายขอเวลา 3 วันเพื่อเตรียมตัว ซึ่งเป็นเวลาที่สังข์ศิลป์ชัยและสิงหรากลับมาถึงเมืองปัญจาล ทำให้ฝ่ายปัญจาลได้เปรียบในการศึก