บุรุษเข็ญใจเป็นตัวละครในเรื่องกุณฑกชาดก เอกนิบาต ในนิบาตชาดก
ในแผ่นดินพระเจ้าพรหมทัตแห่งเมืองพาราณสี พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นรุกขเทวดาประจำต้นละหุ่ง มีบุรุษเข็ญใจผู้หนึ่งเห็นคนทั้งหลายต่างบูชารุกขเทวดาของตนด้วยพวงดอกไม้ ของหอม และของบริโภค ชายเข็ญใจมีแต่ขนมรำกับน้ำกระบวยหนึ่งก็ถือไปยืนอยู่ใกล้ต้นละหุ่งซึ่งมีรุกขเทวดาที่ตนนับถืออยู่ นึกในใจว่าเทวดาเคยแต่เสวยของทิพย์ คงไม่อยากได้ขนมรำของตน จึงหันหลังกลับจากที่นั้น
รุกขเทวดาโพธิสัตว์ปรากฏองค์ให้บุรุษเข็ญใจเห็นแล้วกล่าวว่าบุรุษกินอย่างไร เทวดาของบุรุษนั้นต้องกินอย่างเดียวกัน แล้วขอให้บุรุษเข็ญใจมอบขนมรำให้ เมื่อรุกขเทวดาเสวยแล้วก็บอกให้บุรุษเข็ญใจไปทูลพระราชาว่า รอบต้นละหุ่งนี้มีทรัพย์สมบัติมากมายอยู่ในหม้อ ให้เอาเกวียนมาขนทรัพย์นี้ไปกองไว้หน้าพระลานหลวง พระราชาจะพอพระทัยและมอบตำแหน่งเศรษฐีให้บุรุษเข็ญใจ เมื่อบุรุษเข็ญใจทำตามที่รุกขเทวดาบอกก็ได้เป็นเศรษฐีมีทรัพย์มากมาย
นามานุกรม