บุรุษโพธิสัตว์เป็นตัวละครในเรื่องพันธนาคารชาดก ทุกนิบาต ในนิบาตชาดก

ในแผ่นดินพระเจ้าพรหมทัตแห่งเมืองพาราณสี พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติในตระกูลคหบดี แต่ครอบครัวยากจน ครั้นเจริญวัยบิดาสิ้นชีวิต บุรุษโพธิสัตว์ต้องรับจ้างหาเลี้ยงมารดา ต่อมามารดาไปขอกุลธิดาคนหนึ่งมาให้เป็นภรรยา บุรุษโพธิสัตว์ไม่ปรารถนาจะครองเรือน แต่ไม่อาจขัดมารดาจึงต้องยอมอยู่กินกับนาง

ครั้นมารดาสิ้นชีวิตบุรุษโพธิสัตว์ปรารถนาจะออกบวชจึงไปลาภรรยา แต่ขณะนั้นภรรยาตั้งครรภ์อยู่ นางขอให้บุรุษโพธิสัตว์รอจนกว่านางจะคลอดบุตร ครั้นนางคลอดบุตรแล้ว บุรุษโพธิสัตว์ไปลาภรรยาอีกครั้ง แต่นางขอร้องให้รอจนกว่าบุตรจะหย่านม บุรุษโพธิสัตว์ก็ยินยอม เมื่อบุตรหย่านมแล้วภรรยาก็ตั้งครรภ์บุตรคนที่ 2 บุรุษโพธิสัตว์คิดว่าหากบอกลานาง นางก็คงจะหน่วงเหนี่ยวไว้อีก จึงตัดสินใจหนีไปในเวลาค่ำ พวกนครบาลเห็นบุรุษโพธิสัตว์ออกมาจากบ้านเข้าใจว่าเป็นโจรจึงคุมตัวไว้ก่อน ครั้นเห็นว่าไม่มีพิรุธก็ปล่อยตัวไป

บุรุษโพธิสัตว์ไปบวชเป็นดาบสอยู่ในป่าหิมพานต์ เมื่อบำเพ็ญฌานจนได้อภิญญาสมาบัติแล้วก็กล่าวกับตนเองว่า เครื่องจองจำทั้งหลายไม่ว่าจะทำด้วยเหล็ก ไม้ หญ้า หรือปอ ล้วนไม่มั่นคงแข็งแรง แต่กิเลสคือความยินดีในทรัพย์และความปรารถนาในบุตรและภรรยาเป็นเครื่องผูกมัดที่มั่นคงแน่นหนา เป็นเครื่องพันธนาการที่จะพาสัตว์ทั้งหลายไปสู่อบาย ยากจะเปลื้องให้หลุดไปได้ แต่บัดนี้ตนหลุดพ้นจากกิเลสดังกล่าวแล้ว ดาบสโพธิสัตว์บำเพ็ญฌานตลอดมา เมื่อสิ้นชีวิตแล้วได้ไปเกิดในพรหมโลก