บุษมาลีเป็นตัวละครในบทละครเรื่องพระสมุท มีกำเนิดในดอกไม้ เป็นธิดาเลี้ยงของขุนยักษ์รณจักร*กับนางวรรณสูร*

วันหนึ่งขณะที่พระสมุท*โอรสท้าวกาณุราช*หลงทางมาถึงตำหนักจันทน์ในอุทยานของท้าวรณจักร เทวดาดลใจให้นางบุษมาลีออกไปเที่ยวอุทยาน นางชมพรรณไม้พลางขับกลอนด้วยความสำราญใจ พระสมุทได้ยินเสียงไพเราะจึงตามมา เมื่อได้พบนางก็หลงรัก เข้าเกี้ยวพาราสีแล้วพานางเหาะไป นางตัดพ้อต่อว่าและขอร้องให้พานางกลับไปส่งพระบิดาแล้วให้ท้าวกาณุราชมาสู่ขอนางจากพระบิดา แต่พระสมุทก็ไม่ยอมฟัง พานางเหาะไปยังยอดเขาแห่งหนึ่งแล้วได้นางเป็นชายา ระหว่างที่ทั้งสองหลับอยู่ ขุนยักษ์ไวยการ*เหาะผ่านมาพบเข้าก็หลงรักนางบุษมาลี จึงร่ายเวทสะกดให้พระสมุทและนางบุษมาลีหลับ แล้วเอาเกือกแก้ววิเศษกับคทาของพระสมุทไปซ่อน

ต่อมาไวยการอยากจะให้นางบุษมาลีรับรักตนจึงคลายมนตร์ให้นางตื่นแล้วเกี้ยวพาราสี นางบุษมาลีเห็นจนหนทาง เกรงว่าพระสมุทจะถูกยักษ์สังหารจึงแกล้งยอมไปกับยักษ์ แต่อ้อนวอนขอให้ยักษ์คืนเกือกแก้วกับคทาให้แก่พระสมุทก่อน ขณะที่เดินทางไปกับไวยการ นางบุษมาลีลอบกลับมาที่พระสมุทหลับอยู่ แล้วตั้งจิตอธิษฐานขอให้อำนาจความซื่อสัตย์ที่มีต่อสวามีบันดาลให้เทวดาช่วยเหลือนาง เมื่อนางกวัดแกว่งคทาก็บังเกิดเป็นวิทยาธรนับไม่ถ้วนเข้าแวดล้อมกำบังนางกับสวามี ขุนยักษ์ไวยการตามมาพบนางซึ่งมีเหล่าวิทยาธรคุ้มกันอยู่ ก็เข้าต่อสู้กับวิทยาธรจนวิทยาธรพ่ายแพ้ไป แต่เมื่อจะเข้าจับตัวนางบุษมาลี นางใช้คทาสังหารไวยการได้

ครั้นเห็นเลือดของยักษ์ไวยการ นางก็ตกใจสิ้นสติไป ฝ่ายพระสมุทตื่นขึ้นมาเมื่อมนตร์คลาย เห็นนางสลบอยู่ก็คร่ำครวญ ครั้นนางฟื้นขึ้นมาจึงพากันเหาะต่อไป ท้าวรณจักรตามมาพบและขอให้นางบุษมาลีกลับไปด้วย แต่นางไม่ยอม ท้าวรณจักรโกรธจึงเข้าสู้รบกับพระสมุท ระหว่างนั้นท้าวกาณุราชบิดาพระสมุทซึ่งออกตามหาพระสมุทมาพบจึงช่วยสังหารท้าวรณจักร ก่อนตายท้าวรณจักรสั่งสอนนางบุษมาลีและฝากนางไว้กับท้าวกาณุราช