แก้วและขวัญเป็นตัวละครในเรื่องลิลิตพระลอ เป็นพระพี่เลี้ยงคนสนิทติดตามใกล้ชิดพระลอ* โดยตลอด
เมื่อพระลอต้องมนตร์ปู่เจ้าสมิงพราย* นางบุญเหลือ*พระมารดาของพระลอให้นายแก้วนายขวัญไปตามหมอมารักษา พระลอออกจากเมืองพร้อมนายแก้วนายขวัญถึงแม่น้ำกาหลง* นายแก้วนายขวัญทูลให้พระลอเสด็จกลับแต่พระลอก็ยังคงเดินทางต่อไป เมื่อถึงเขตแดนเมืองนายแก้วนายขวัญจ้างคนไปสืบข่าวคราวพระเพื่อน*พระแพง* พระลอถูกไก่แก้ว*ล่อให้ตามไปจนถึงอุทยานเมืองสรอง* นายแก้วนายขวัญได้พบนางรื่น*นางโรย*ที่อุทยานและเกี้ยวพาจนได้ร่วมอภิรมย์กับนางแล้วลวงนางทั้งสองว่าตนเป็นพ่อค้ามาจากเมืองรมยนคร*ชื่อนายราม*นายรัตน์* ระหว่างทางได้พบพราหมณ์ศรีเกศ*จึงชวนกันมาที่เมืองนี้แต่สองนางไม่เชื่อ นายแก้วนายขวัญจึงเล่าความจริงว่าพราหมณ์ศรีเกศคือพระลอส่วนตนทั้งสองเป็นพระพี่เลี้ยง แล้วให้นางรื่นนางโรยไปทูลเชิญพระเพื่อนพระแพงมาพบพระลอที่อุทยาน จากนั้นนางรื่นนางโรยก็ลอบพาพระลอและพี่เลี้ยงเข้าไปในตำหนักในวัง
ภายหลังเจ้าย่า*รู้ความจึงอ้างรับสั่งท้าวพิชัยพิษณุกร*พระบิดาของพระเพื่อนพระแพงลวงทหารเข้ามารุมรบพระลอถึงตำหนัก นายแก้วนายขวัญกับนางรื่นนางโรยออกต่อสู้ป้องกันพระลออย่างกล้าหาญจนสิ้นชีวิตก่อนเจ้านายของตน ท้าวพิชัยพิษณุกรเห็นความภักดีของพี่เลี้ยงทั้งสี่จึงจัดการปลงศพให้อย่างสมเกียรติ โดยให้สร้างโลงบรรจุร่างนายแก้วกับนางรื่นไว้โลงหนึ่งและนายขวัญกับนางโรยไว้อีกโลงหนึ่ง ฝ่ายนางบุญเหลือซึ่งประทับอยู่เมืองแมนสรวง*ได้สร้างเจดีย์บรรจุอัฐิของทั้งสองคู่ขนาบข้างเจดีย์บรรจุอัฐิของพระลอและพระเพื่อนพระแพงไว้อย่างสมเกียรติ
นามานุกรม