แก้วกิริยาเป็นตัวละครในเสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน เป็นธิดาพระยาสุโขทัย*กับนางเพ็ญจันทร์* แก้วกิริยาเป็นภรรยาคนที่ 4 ของขุนแผน* มีบุตรชื่อพลายชุมพล*
พระยาสุโขทัยจ่ายเงินพิไนยหลวงตามระเบียบราชการไม่ครบยังขาดอีก 15 ชั่ง จะต้องถูกจำขัง พระยาสุโขทัยจึงนำนางแก้วกิริยาไปขายฝากไว้กับขุนช้าง*ซึ่งเป็นลูกของเพื่อนเก่า ขุนช้างมอบเงิน 15 ชั่งให้และรับนางแก้วกิริยาไว้เลี้ยงดูอย่างดีไม่ได้ให้เป็นทาส พระยาสุโขทัยสัญญากับนางว่าอีก 3 เดือนจะนำเงินมาไถ่ตัวนาง
ฝ่ายขุนแผนซึ่งถูกขุนช้างกลั่นแกล้งหลายครั้ง ทั้งเรื่องแย่งนางวันทอง*และเรื่องใส่ความกรณีนางลาวทอง* ทำให้ขุนแผนคิดจะแก้แค้นด้วยการพานางวันทองหนี ระหว่างที่ขุนแผนขึ้นเรือนขุนช้าง ตามหานางวันทอง ขุนแผนเข้าห้องผิดไปเข้าห้องนางแก้วกิริยา จึงเกี้ยวนางจนได้เป็นภรรยาและเมื่อได้รู้ว่านางถูกบิดานำมาขายฝากไว้ ขุนแผนจึงถอดแหวนเพชรให้นางไว้ไถ่ตัว ขุนแผนสัญญาว่าวันหนึ่งจะกลับมาหาแล้วขอให้นางชี้ทางบอกที่อยู่ของนางวันทอง
เมื่อขุนแผนจากไปแล้วนางแก้วกิริยาก็ไถ่ตัวเองเป็นอิสระและยังคงอยู่ที่อยุธยาตั้งใจรอขุนแผน นางไปอาศัยเพื่อนเก่า เลี้ยงตัวด้วยการลงทุนค้าขายเล็ก ๆ น้อย ๆ นางแก้วกิริยาคอยขุนแผนอยู่ร่วมปี วันหนึ่งขณะที่นางจะออกไปฟังธรรมก็ได้พบขุนแผนกับนางวันทองซึ่งเข้ามามอบตัวต่อทางการตามที่ได้ขอลุแก่โทษ นางแก้วกิริยาติดตามทั้งสองไปตลอด
เมื่อขุนแผนได้เข้าเฝ้าพระพันวษา*กราบทูลเรื่องราวต่าง ๆ พระพันวษาโปรดให้ชำระคดีสอบสวนโดยละเอียดได้ความว่าขุนช้างผิด จึงทรงตัดสินให้ขุนแผนชนะความและให้นางวันทองอยู่กับขุนแผน นางแก้วกิริยาก็อยู่ร่วมด้วย แม้จะอยู่กับภรรยาทั้งสองคนแล้ว แต่ขุนแผนยังคิดสงสารนางลาวทองซึ่งถูกกักขังอยู่ในวัง จึงขอร้องให้จมื่นศรีเสาวรักษ์*ไปทูลขอนางลาวทองให้ตน พระพันวษากริ้วมาก รับสั่งให้จองจำขุนแผน เมื่อขุนแผนติดคุก นางแก้วกิริยาก็ไปอยู่ด้วย นางอยู่ร่วมทุกข์กับขุนแผนเป็นเวลาถึง 15 ปี จนกระทั่งพลายงาม*บุตรขุนแผนซึ่งเกิดกับนางวันทองอาสาไปรบศึกเชียงใหม่ ทูลขอให้พ่อพ้นโทษ ขุนแผนจึงเป็นอิสระ
เมื่อพลายงามและขุนแผนเตรียมยกทัพที่ตำบลวัดใหม่ไชยชุมพล นางแก้วกิริยาซึ่งมีครรภ์แก่ก็คลอดบุตรชายตามฤกษ์การเคลื่อนทัพ บุตรนั้นได้ชื่อว่าพลายชุมพล
เมื่อชนะศึกเชียงใหม่ พระพันวษาโปรดให้พลายงามเป็นจมื่นไวยวรนาถ*และให้ขุนแผนเป็นพระสุรินทรฦๅไชย*เจ้าเมืองกาญจนบุรี เมื่อขุนแผนจะไปรับราชการที่กาญจนบุรี นางทองประศรี*มารดาขอพลายชุมพลไว้เลี้ยง นางแก้วกิริยาต้องจำยอมให้บุตรชายอยู่กับนางทองประศรีซึ่งอยู่บ้านของพระไวย* นางแก้วกิริยาไปอยู่กาญจนบุรีกับขุนแผนและนางลาวทอง
ต่อมาพระไวยถูกนางสร้อยฟ้า*ทำเสน่ห์ ขุนแผนพยายามเตือนให้พระไวยรู้ตัว แต่พระไวยไม่เชื่อกลับพูดจาล่วงเกิน ทำให้ขุนแผนโกรธแค้น ชักชวนพลายชุมพลปลอมเป็นมอญมาทำศึกและผูกหุ่นเป็นกองทัพ นางแก้วกิริยารู้ว่าขุนแผนจะไปสู้รบกับพระไวยจึงห้าม ตอนท้ายเรื่องนางแก้วกิริยาอยู่เป็นสุขกับขุนแผนที่กาญจนบุรีพร้อมกับนางลาวทองภรรยาอีกคนของขุนแผน
นามานุกรม