ผีเสื้อสมุทรเป็นตัวละครในเรื่องพระอภัยมณี เป็นชายาคนแรกของพระอภัยมณี* มีบุตรชื่อสินสมุทร*

นางผีเสื้อสมุทรมีกำเนิดตั้งแต่ครั้งเกิดโลก เดิมเป็นนางอสูรได้พรให้ถอดดวงใจไว้ในก้อนหิน ต่อมาไปรบกับพระเพลิงถูกไฟกรดเผาไหม้ แต่นางยังไม่สิ้นอายุขัยจึงกลายเป็นปีศาจสิงอยู่ที่ก้อนหินนั้น เมื่อถูกไอน้ำและได้ไอดินทำให้ก้อนหินงอกออกเป็นรูปร่างแขนขา เมื่อครบหมื่นปีก็กลายเป็นนางผีเสื้อสมุทร มีอำนาจเหนือภูตผีปีศาจ อาศัยอยู่ละแวกแม่น้ำอโนมาน* ด้านเหนือของเกาะแก้วพิสดาร*

วันหนึ่งนางผีเสื้อสมุทรออกมาจากถ้ำได้ยินเสียงปี่ของพระอภัยมณี อานุภาพของเสียงปี่ทำให้นางรัญจวนใจจึงต้องตามที่มาของเสียงปี่ ได้พบพระอภัยมณีซึ่งมีรูปโฉมงดงาม นางผีเสื้อสมุทรจึงลักพาตัวพระอภัยมณีไปไว้ในถ้ำแล้วแปลงกายเป็นหญิงงามอยู่ร่วมกับพระอภัยมณี นางผีเสื้อสมุทรอยู่กับพระอภัยมณีได้ 8 ปี มีโอรสชื่อสินสมุทร เมื่อพระอภัยมณีจะหนีจากนางไป นางฝันว่าเทวดาประจำเกาะมาทำลายถ้ำใช้พะเนินทุบนางและควักเอาดวงตาไป นางขอให้พระอภัยมณีทำนายฝัน พระอภัยมณีเห็นสบโอกาสจึงทำนายว่านางกำลังมีเคราะห์ แนะนำให้นางไปจำศีลที่เชิงเขาโดยอดอาหาร 3 วัน 3 คืน จากนั้นพระอภัยมณีกับสินสมุทรได้หนีออกจากถ้ำไปเกาะแก้วพิสดารด้วยความช่วยเหลือของเงือกผัวเมียและลูกสาว

เมื่อครบกำหนดจำศีลนางผีเสื้อสมุทรกลับถ้ำรู้ว่าพระอภัยมณีและสินสมุทรหนีไปจึงออกติดตามไปจนถึงเกาะแก้วพิสดาร ด้วยอานุภาพแห่งเวทมนตร์ของพระฤๅษีนางผีเสื้อสมุทรไม่อาจจะเข้าใกล้เกาะได้ นางจึงได้แต่วนเวียนเฝ้าคอยอยู่ถึง 8 เดือน เมื่อรู้ว่าพระอภัยมณีโดยสารเรือของท้าวสิลราช*กับนางสุวรรณมาลี*ไปจากเกาะนางก็ติดตามอาละวาดจนเรือของท้าวสิลราชอับปางลง พระอภัยมณีไปติดอยู่ที่เกาะมหิงษ์สิงขร* หรือเกาะมหิงษา*นางก็ยังคงติดตามอ้อนวอนขอร้องให้พระอภัยมณีกลับไปอยู่กับนาง พระอภัยมณีจึงเป่าปี่สังหารนาง

หลังจากสิ้นชีวิตร่างของนางผีเสื้อสมุทรกลายเป็นหินอยู่ ณ เกาะมหิงษ์สิงขรและ “มีน้ำขาวราวน้ำตาลโตนด ออกจากโอษฐ์นานๆเหมือนธารไหล” เทวดาประจำเกาะปรากฏกายบอกแก่พระอภัยมณีและทุกคนว่าน้ำดังกล่าวคือพลังของนางผีเสื้อสมุทรผู้ใดได้กินจะมีกำลังและปราศจากโรคภัย และห้ามเผาซากศพมิฉะนั้นนางจะฟื้นขึ้นมาไล่กินมนุษย์ ต่อเมื่อมีไฟบรรลัยกัลป์มาผลาญโลกนางจึงสิ้นชีวิต