พญาวานรโพธิสัตว์เป็นตัวละครในเรื่องสุงสุมารชาดก ทุกนิบาต ในนิบาตชาดก
ในแผ่นดินพระเจ้าพรหมทัตแห่งเมืองพาราณสี พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นพญาวานรอาศัยอยู่ในป่าใกล้แม่น้ำคงคา ในแม่น้ำนั้นมีจระเข้ผัวเมียอาศัยอยู่ วันหนึ่งนางจระเข้เห็นพญาวานรมีรูปร่างใหญ่โตงดงามก็นึกอยากกินหัวใจพญาวานรจึงขอให้จระเข้ผู้เป็นสามีทำอุบายนำมาให้ จระเข้ไปหาพญาวานรที่ริมฝั่ง บอกว่าที่ฝั่งตรงข้ามมีผลไม้หลากหลายและอุดมสมบูรณ์กว่า หากต้องการข้ามฟากตนจะพาไปส่ง พญาวานรหลงเชื่อขึ้นนั่งบนหลังของจระเข้
ครั้นไปได้ไม่ไกลจระเข้ก็กดพญาวานรให้จมน้ำ แล้วบอกความจริงว่าต้องการหัวใจไปให้ภรรยา พญาวานรโพธิสัตว์ลวงว่าหัวใจไม่ได้อยู่กับตัว แล้วชี้ให้ดูผลมะเดื่อสุกที่ห้อยอยู่บนต้น บอกว่าเป็นหัวใจของตน จระเข้หลงเชื่อ ขอให้พญาวานรมอบหัวใจให้ สัญญาว่าจะไม่ทำร้าย เมื่อจระเข้พาไปส่งที่ฝั่ง พญาวานรโพธิสัตว์ปีนขึ้นไปนั่งบนต้นมะเดื่อ เยาะเย้ยว่าจระเข้โง่เขลา ตัวโตเสียเปล่า แต่ไร้สติปัญญา จระเข้เสียใจและอับอายที่เสียรู้จึงว่ายน้ำกลับไปยังที่อยู่ของตน
นามานุกรม