แก้วหน้าม้า หรือมณี*เป็นตัวละครในบทละครเรื่องแก้วหน้าม้า เป็นบุตรสาวของตายายอาศัยอยู่ในเมืองมิถิลา* นางเป็นสตรีขี้เหร่หน้าตาเหมือนม้า แต่เป็นคนฉลาดมีสติปัญญาเฉียบแหลมและกล้าหาญองอาจ
นางแก้วหน้าม้าเก็บว่าวคุลา*ของพระพินทอง*ที่หลุดลอยมาตกในท้องนาได้ พระพินทองมาตามหาว่าว นางเห็นก็หลงรักรูปโฉมของพระพินทอง จึงขอให้พระองค์สัญญาว่าจะรับเป็นชายาจึงจะคืนว่าวให้ พระพินทองแสร้งทำเป็นรับปากตามคำแนะนำของพระพี่เลี้ยงเพราะต้องการจะได้ว่าวคืน โดยให้สัญญาว่าอีก 3 วันจะรับนางเข้าวัง นางรอจนครบ 3 วันพระพินทองก็ไม่มารับ จึงให้พ่อแม่เข้าวังไปทวงสัญญาจากพระพินทอง ท้าวมงคลราช*พระบิดาของพระพินทองทราบเรื่องก็กริ้วจะประหารสองตายายแต่พระมเหสีทูลทัดทานไว้ ท้าวมงคลราชต้องการกำจัดนางแก้วหน้าม้าจึงให้สองตายายไปบอกบุตรสาวว่า ถ้าคิดจะเป็นชายาของพระพินทองก็ต้องแสดงความสามารถให้ประจักษ์ โดยต้องไปเอาเขาพระสุเมรุมาถวายภายในเวลา 3 เดือน ถ้าทำไม่ได้ก็จะต้องโทษประหารทั้งตระกูล
นางแก้วหน้าม้าเข้าป่าดั้นด้นไปพบพระฤๅษีผู้มีอิทธิฤทธิ์ พระฤๅษีช่วยให้นางไปเอาเขาพระสุเมรุมาถวายท้าวมงคลราชได้ แต่เนื่องจากนางแก้วหน้าม้าหน้าตาขี้ริ้วขี้เหร่ไม่ต้องประสงค์ของพระพินทอง อีกทั้งนางยังแสดงตนเป็นชายาอย่างเต็มที่ทำให้พระพินทองอับอาย นางมณฑาเทวี*พระมารดาเห็นควรจะชุบเลี้ยงนางแก้วหน้าม้าไว้เพราะนางไม่ใช่หญิงธรรมดา
นางแก้วสัปดนคนนี้ ต่อจะมีเดชากล้าหาญ
รู้เหาะเหินเดินโดยโพยมยาน จึ่งได้ศิลาลานพรรณราย
ถึงรูปชั่วตัวดำต่ำต้อย ใช้สอยได้การประมาณหมาย
พระลูกรักเนื้อเย็นเป็นชาย จะเคืองขุ่นวุ่นวายไปใยมี
แต่พระพินทองก็หาอุบายหลบเลี่ยง โดยขอให้พระบิดาหาพระธิดาต่างเมืองมาอภิเษก ท้าวมงคลราชจึงได้สู่ขอนางทัศมาลี*ธิดาท้าวพรหมทัต*แห่งเมืองโรมวิถี* มาเป็นคู่อภิเษก พระพินทองถือโอกาสเดินทางไปอภิเษกที่เมืองโรมวิถีเพื่อหนีนางแก้วหน้าม้า ก่อนจะเดินทางได้ตรัสประชดนางแก้วหน้าม้าให้มีลูกไว้คอยท่า แต่นางแก้วหน้าม้าก็ยังคงติดตามพระพินทองไปเมืองโรมวิถี นางเดินทางไปขอให้พระฤๅษีช่วยเหลืออีกครั้ง พระฤๅษีเสกสัดจอง* (เรือน้อยที่ใช้สายยนต์บังคับ) ให้นางเดินทางไปได้อย่างรวดเร็ว และให้สามารถแปลงโฉมเป็นหญิงงามได้ ใช้ชื่อว่านางมณี นางไปถึงเมืองโรมวิถีได้อาศัยอยู่กับตายายเพื่อรอพบพระพินทอง
เมื่อพระพินทองไปตรวจดูไพร่พลของพระองค์ที่ท่าเรือได้พบนางมณีก็ลุ่มหลงจนลืมมเหสีทัศมาลี นางมณีใช้มารยาหญิงลวงล่อพระพินทองให้อยู่ร่วมกับนางจนตั้งครรภ์ พระพินทองต้องการจะพานางมณีเดินทางไปเมืองมิถิลาด้วย แต่นางบ่ายเบี่ยงอ้างว่านางเป็นชาวบ้านเกรงจะถูกติฉินนินทา จึงขอรอพระองค์อยู่ที่เมืองโรมวิถี พระพินทองจำต้องยอมโดยได้มอบพระธำมรงค์และสไบให้นางมณีไว้ดูต่างหน้า
นางมณีคลอดโอรสแล้วก็ลาตายายกลับไปหาพระฤๅษี และคอยพระพินทองอยู่เพื่อจะได้เย้ยพระพินทองที่นางได้ลูกตามคำประชด ระหว่างนั้นพระฤๅษีเล็งญาณเห็นพระพินทองประสบอันตรายระหว่างเดินทางกลับโดยพลัดหลงไปในเมืองยักษ์ จึงให้นางไปช่วยโดยมอบพร้าโต้* วิเศษดลบันดาลได้ทุกสิ่งที่พึงประสงค์ นางแก้วหน้าม้าแปลงร่างเป็นมาณพน้อยเข้าสู้รบกับพญายักษ์และเหล่าบริวารอย่างทระนงองอาจสามารถฆ่าเหล่ายักษ์ได้หมดสิ้นและช่วยชีวิตพระพินทองไว้ได้
พระพินทองตอบแทนคุณมาณพน้อย โดยทรงขอธิดาทั้งสองของพญายักษ์ให้เป็นคู่ครอง นางทั้งสองติดตามมาณพน้อยกลับไปหาพระฤๅษีเพื่อไปรับโอรสที่ฝากไว้ มาณพน้อยบอกความลับแก่นางทั้งสองว่าตนเป็นหญิงและแปลงร่างได้พร้อมกำชับว่าห้ามบอกใคร มิฉะนั้นจะฆ่าให้ตาย แล้วส่งนางทั้งสองคืนพระพินทอง และขอลากลับโดยสัญญาว่าจะมาเฝ้าในไม่ช้า
นางแก้วหน้าม้าเดินทางกลับเมืองมิถิลาและนำโอรสเข้าวังบอกว่าเป็นโอรสของพระพินทองเพราะมีแหวนและสไบที่พระพินทองมอบให้เป็นหลักฐาน พระพินทองสงสัยว่านางแก้วหน้าม้าจะขโมยโอรสของพระองค์มา อีกทั้งธิดายักษ์ทั้งสองก็ดูยำเกรงนางแก้วหน้าม้ามาก จึงทรงคาดคั้นนางทั้งสองจนต้องบอกความลับว่านางแก้วหน้าม้าไม่ใช่หญิงธรรมดา สามารถถอดรูปแปลงกายได้และเป็นคนเดียวกับที่ฆ่าบิดาของนาง พระพินทองจึงออกอุบายให้นางทั้งสองหลอกนางแก้วหน้าม้าให้ถอดรูปหน้าม้า เมื่อพระองค์เห็นว่านางแก้วหน้าม้าเป็นคนเดียวกับนางมณีก็ทรงยินดีจึงแอบเอารูปหน้าม้าไปเผาไฟทิ้ง เมื่อทำความเข้าใจกับนางแล้วก็พาไปเฝ้าพระบิดามารดากราบทูลให้ทรงทราบว่านางแก้วหน้าม้าเป็นคนช่วยเหลือให้รอดจากยักษ์ ทั้งสองพระองค์ชื่นชมยินดี และจัดการอภิเษกให้นางครองคู่กันกับพระพินทองที่เมืองมิถิลา
นามานุกรม