พิกุลทองเป็นตัวละครในบทละครเรื่องพิกุลทอง เป็นธิดาของท้าวสันนุราช* กับนางพิกุลจันทรา* แห่งเมืองสันนุราช*

นางพิกุลทองมีรูปงาม ผมหอม และเมื่อพูดจะมีดอกพิกุลทองร่วงจากปากทุกครั้ง

วันหนึ่งนางพิกุลทองลงสรงในแม่น้ำพร้อมกับนางกันทลิมา*พี่เลี้ยงและนางกำนัล พญาแร้ง*ซึ่งอยู่ที่เขานิลกาฬา*ออกบินหาซากศพเป็นอาหาร พบสุนัขเน่าลอยน้ำมาก็จิกกินจนถึงที่นางพิกุลทองสรงน้ำอยู่ นางคลื่นเหียนอาเจียนและด่าว่าพญาแร้งด้วยความรังเกียจ พญาแร้งอาฆาตจองเวรคิดจะฆ่านางจึงแปลงกายเป็นหนุ่มรูปงามไปขออาศัยอยู่กับตายายที่ชายป่าเมืองสันนุราช ทำอุบายเนรมิตเงินทองให้ตายายร่ำรวยและให้ไปสู่ขอนางพิกุลทองแก่ตน ท้าวสันนุราชยินยอมยกนางให้แต่ตั้งเงื่อนไขว่าให้สร้างสะพานทองจากบ้านมาถึงวังภายใน 3 วัน ถ้าไม่สำเร็จจะประหารชีวิต พญาแร้งเรียกบริวารมาช่วยสร้างสะพานได้ นางพิกุลทองจำต้องอภิเษกกับพญาแร้งแปลง เมื่ออยู่ด้วยกันในเวลากลางคืนนางได้กลิ่นสาบแร้ง แต่พญาแร้งแสร้งกลบเกลื่อนเพื่อไม่ให้นางสงสัย และเกี้ยวพาราสีเล้าโลมแต่ไม่ร่วมอภิรมย์กับนาง

ครั้นรุ่งเช้าพญาแร้งบอกนางพิกุลทองว่าตนคิดถึงบิดามารดาเพราะจากมาได้ 5 ปีแล้วและชวนนางไปบ้านเมืองของตน ขณะเดินทางโดยเรือสำเภาเข้าเขตป่าหิมพานต์*ถึงหาดแก้วพยัคฆี พญาแร้งทำอุบายหยุดพักเรือแล้วบินไปเรียกบริวารที่เขานิลกาฬามากินคนบนเรือ ส่วนนางพิกุลทองนั้นพญาแร้งตั้งใจจะกินเอง แม่ย่านางประจำเรือสำเภาสงสารนางพิกุลทองจึงปรากฏกายขึ้นบอกว่าสวามีของนางพิกุลทองเป็นแร้งแปลงมาจะฆ่านาง แล้วแยกเสากระโดงเรือให้นางพิกุลทองซ่อนตัวจนพ้นภัยจากพญาแร้ง นางพิกุลทองอาศัยอยู่ในเสากระโดงเรือได้ 7 วัน แม่ย่านางบอกว่าให้ออกไปสระสรงให้ผ่องใสแล้วจะพบคู่ครองและได้กลับบ้านเมือง นางพิกุลทองนั่งสรงน้ำที่บันไดเรือ นางสางผมและมีผมเส้นหนึ่งหลุดติดมือมาจึงนำผมใส่ผอบ จารึกที่ฝาผอบเป็นเรื่องราวแต่หนหลังและบอกว่าถ้าผู้ใดเป็นคู่ครองของนางขอให้พบผอบนี้และให้ตามมาช่วย นางอธิษฐานแล้วเสี่ยงผอบลอยน้ำไป

พระพิไชยมงกุฎ*โอรสท้าวสังข์ศิลป์ไชย*กับนางสุพรรณ*เก็บผอบได้จึงออกตามหาเจ้าของผมในผอบ ระหว่างเดินทางพบนางยักษ์กาขาว* ซึ่งเป็นบริวารท้าวเวสสุวัณ*แปลงกายเป็นสาวงามลวงว่านางเป็นเจ้าของผมพระพิไชยมงกุฎหลงเชื่อจึงอยู่กับนางในเมืองเนรมิตริมทะเลและได้นางเป็นชายา หลายวันต่อมาพระพิไชยมงกุฎสงสัยว่านางเป็นยักษ์จึงใช้มนตร์สะกดไว้แล้วเดินทางต่อไปจนพบนางพิกุลทอง นางเล่าว่าทุก 7 วันพญาแร้งจะบินมากินคนที่หาดทราย เมื่อพญาแร้งมาตามกำหนดพระพิไชยมงกุฎสังหารได้และพานางพิกุลทองไปเป็นชายาอยู่ที่เมืองของตน

หลายปีต่อมานางพิกุลทองมีโอรสกับพระพิไชยมงกุฎ 2 องค์ ชื่อรัก*และยม* วันหนึ่งนางพิกุลทองกับสวามีและโอรสไปประพาสทุ่งชมดอกบัว นางยักษ์กาขาวซึ่งลอบตามมาซ่อนตัวในป่ารอโอกาสอยู่นานแล้วได้เนรมิตดอกบัวดอกใหญ่ขึ้นและแอบอยู่ในน้ำตามเรือไป เมื่อนางพิกุลทองเอื้อมมือไปเด็ดดอกบัว นางยักษ์ฉุดนางพิกุลทองลงไปในน้ำ ทุบตีนางและสาปให้เป็นชะนี ต่อเมื่อได้เลือดของนางยักษ์กาขาวมาอาบจึงจะคืนร่างดังเดิม แล้วนางยักษ์ก็แปลงกายเป็นนางพิกุลทองอยู่ในน้ำแทน พระพิไชยมงกุฎฉุดนางขึ้นเรือ รักและยมบอกพระพิไชยมงกุฎว่านางผู้นี้ไม่ใช่มารดา ส่วนมารดาที่แท้จริงคือชะนีที่เดินร้องไห้ตามมาริมน้ำ พระพิไชยมงกุฎไม่เชื่อจึงโกรธและไล่โอรสทั้งสองขึ้นฝั่งแล้วพานางยักษ์แปลงกลับวัง รักและยมตามหาชะนีพิกุลทองจนพบและอยู่ด้วยกันในป่า บางครั้งชะนีพิกุลทองคลุ้มคลั่งด้วยเวทมนตร์ก็เที่ยวโหนกิ่งไม้ไปในป่า เมื่อรู้สึกตัวก็ลงมาเลี้ยงดูสองกุมาร รักและยมเก็บดอกพิกุลทองที่ร่วงจากชะนีเวลาร้องไห้ไปแลกกับอาหารที่ตลาด พวกวิเสทไปตลาดพบสองกุมารก็จำได้จึงไปทูลนางสุพรรณ เมื่อสอบถามได้ความจริงแล้วพระพิไชยมงกุฎจึงพาโอรสทั้งสองไปหาชะนีพิกุลทองในป่าถามถึงวิธีแก้คำสาป ชะนีพิกุลทองบอกว่าถ้าได้เลือดนางยักษ์กาขาวมาอาบร่าง ขนเพชรที่ศีรษะหล่นลงนางจึงจะกลับเป็นมนุษย์ พระพิไชยมงกุฎให้ทำจั่นและให้รักและยมเข้าไปอยู่ในจั่นเพื่อล่อให้ชะนีเข้าไปหา เมื่อชะนีติดจั่นแล้วเสนาก็อุ้มกุมารทั้งสองออกจากจั่น พระพิไชยมงกุฎให้เสนาไปนำนางยักษ์แปลงมาที่อุทยาน ออกอุบายให้นางนอนหลับแล้วมอบพระขรรค์ให้เพชฌฆาตฟัน ร่างแปลงก็กลับเป็นยักษ์เลือดไหลนองอุทยาน พระพิไชยมงกุฎให้นำเลือดไปรดชะนีจึงกลับเป็นนางพิกุลทองดังเดิม

ต่อมาอีก 7 ปีนางพิกุลทองพร้อมพระพิไชยมงกุฎและโอรสทั้งสองเดินทางโดยเรือสำเภาไปเยี่ยมท้าวสันนุราชกับนางพิกุลจันทรา ระหว่างทางนางยักษ์กาสุวรรณ*น้องของนางยักษ์กาขาวคิดจะแก้แค้นแทนพี่จึงใช้กระบองตีเรือสำเภาแตก นางพิกุลทองพลัดกับพระพิไชยมงกุฎและโอรส พระสมุทร*เนรมิตขอนไม้ให้นางเกาะขึ้นฝั่ง นางใช้ผ้าสไบทำเป็นธงปักไว้ที่หาดแล้วเดินเข้าป่าจนถึงเมืองเวฬุจักร*และเข้าพักใต้ต้นไทร ท้าววิรุฬจักร*เจ้าเมืองซึ่งเป็นยักษ์ม่าย คิดถึงคำทำนายฝันที่ว่าจะได้สตรีสูงศักดิ์คนหนึ่งไว้จึงออกเที่ยวป่าพร้อมบริวาร เสนายักษ์เห็นนางพิกุลทองนอนหลับอยู่ใต้ต้นไทรก็ไปทูลท้าววิรุฬจักร ท้าววิรุฬจักรเข้าไปเกี้ยวนางแต่นางไม่ยินดีด้วย กลับด่าว่าต่าง ๆ นานา ท้าววิรุฬจักรพานางพิกุลทองไปไว้ในปราสาท นางอธิษฐานขออำนาจความซื่อสัตย์ต่อสวามีช่วยให้พ้นอันตราย ท้าววิรุฬจักรโกรธที่นางพิกุลทองไม่ยอมเป็นมเหสีจึงส่งนางไปเป็นทาสทำงานในครัว

ฝ่ายพระพิไชยมงกุฎกับโอรสทั้งสองขี่สังข์ตามกระแสน้ำจนถึงหาดทราย เห็นธงและดอกพิกุลทองตกเรี่ยรายอยู่ก็เที่ยวตามหานางพิกุลทอง พบพระวสิษฐ์*ฤๅษีบอกทางให้และมอบแหวนวิเศษที่ทำให้แปลงกายได้แก่พระพิไชยมงกุฎ ทั้งสามเดินทางไปจนถึงเมืองเวฬุจักรและเข้าพักในอุทยาน วันหนึ่งนางอรุณวดี*ธิดาท้าววิรุฬจักรประพาสอุทยาน พระพิไชยมงกุฎเห็นนางก็นึกรักจึงชวนโอรสแปลงกายเป็นนกสาลิกา 3 ตัวพูดโต้ตอบกัน นางอรุณวดีเอ็นดูนกจึงนำไปเลี้ยงในวัง พระพิไชยมงกุฎกลับร่างเป็นมนุษย์และได้นางเป็นชายา

ต่อมาพระพิไชยมงกุฎสังหารท้าววิรุฬจักรได้และยังคงพักอาศัยอยู่ในเมืองเวฬุจักร นางพิกุลทองสงสัยว่ามนุษย์ 3 คนที่สังหารท้าววิรุฬจักรจะเป็นสวามีและโอรส จึงทดสอบด้วยการทำอาหารคาวหวานและใส่ดอกพิกุลทองลงไป ทั้งหมดจึงได้พบกัน นางอรุณวดีใส่ความว่านางพิกุลทองตกเป็นมเหสีของท้าววิรุฬจักรแล้วแต่ประพฤติชั่วจึงถูกส่งไปอยู่ในครัว นางพิกุลทองขอพิสูจน์ความสัตย์ด้วยการลุยไฟ เทวดาต่างโปรยดอกไม้ทิพย์จากสวรรค์ลงมาดับไฟ พระพิไชยมงกุฎโกรธนางอรุณวดีจึงไล่ตี นางเสียใจและอับอายจึงคิดผูกคอตายแต่พี่เลี้ยงช่วยไว้ได้ มเหสีท้าววิรุฬจักรซึ่งเป็นมารดานางอรุณวดีสั่งสอนและให้สติธิดา นางพิกุลทองไม่ถือโทษนางอรุณวดีและกล่าวปลอบโยนนาง ทั้งหมดจึงอยู่ร่วมกันอย่างมีความสุข