ภัณฑาคาริกกุมารเป็นตัวละครในเรื่องภัณฑาคารชาดก ในปัญญาสชาดก เป็นพระโพธิสัตว์ เป็นโอรสพระเจ้าโกรพยราช*กับนางสุมนาราชเทวี*แห่งมิถิลานคร* แคว้นวิเทหราฐ*

เมื่อภัณฑาคาริกกุมารอยู่ในครรภ์ พระเจ้าโกรพยราชกริ้วนางสุมนาราชเทวีจึงสั่งให้ประหารนาง แต่ภัณฑาคาริกอำมาตย์ได้ช่วยเหลือนางโดยพาไปอาศัยอยู่ที่เรือนของตน เมื่อนางคลอดโอรส ภัณฑาคาริกอำมาตย์จึงเลี้ยงดูภัณฑาคาริกกุมารที่มีรูปงามดังทองเสมือนบุตรของตน จวบจนภัณฑาคาริกกุมารอายุได้ 7 ปี 7 เดือน 7 วัน พระเจ้าโกรพยราชได้ประกาศหาผู้ที่ตอบปัญหา 10 ข้อของพระอินทร์ เพราะหากไม่มีผู้ใดตอบได้ พระเจ้าโกรพยราชจะต้องถูกลงทัณฑ์ ภัณฑาคาริกอำมาตย์ทูลพระเจ้าโกรพยราชว่าบุตรของตนเป็นเด็กฉลาดสามารถตอบปัญหาทั้ง 10 ข้อได้ พระเจ้าโกรพยราชจึงให้พาภัณฑาคาริกกุมารมา ภัณฑาคาริกกุมารขอให้จัดเตรียมสถานที่ และจัดขบวนที่สวยงามมารับตน เมื่อภัณฑาคาริกกุมารขึ้นหลังช้างที่แวดล้อมด้วยหมู่ชนที่แต่งกายสวยงามโดยมีกุมาร 1,000 คนที่เป็นสหชาติติดตาม

ระหว่างทางที่ขบวนผ่าน ชาวเมืองต่างกล่าวสรรเสริญลักษณะอันงดงามของภัณฑาคาริกกุมาร เมื่อถึงเรือนหลวง พระเจ้าโกรพยราชได้เสด็จมาต้อนรับ และแจ้งปัญหาทั้ง 10 ข้อ ซึ่งภัณฑาคาริกกุมารตอบได้ทุกข้อ คือ หนึ่งไม่มีสอง ได้แก่ เขาพระสุเมรุ สองไม่มีสาม ได้แก่ พระอาทิตย์และพระจันทร์ สามไม่มีสี่ได้แก่ พระรัตนตรัย สี่ไม่มีห้า ได้แก่ ทวีปทั้งสี่ ห้าไม่มีหก ได้แก่ ศีลห้า หกไม่มีเจ็ด ได้แก่ สวรรค์ทั้งหก เจ็ดไม่มีแปด ได้แก่ เขาสัตตบริภัณฑ์ที่แวดล้อมเขาพระสุเมรุ แปดไม่มีเก้า ได้แก่ ศีลแปด เก้าไม่มีสิบ ได้แก่ นพโลกุตตรธรรมที่พระพุทธเจ้าทรงแสดง และสิบไม่มีสิบเอ็ด ได้แก่ ศีลสิบ

ฝ่ายพระอินทร์ได้ฟังการไขปัญหาของภัณฑาคาริกกุมารก็ส่งเสียงสาธุการทุกข้อ และเมื่อครบทั้ง 10 ข้อแล้ว พระอินทร์ได้โปรยปรายฝนตกลงมาเป็นรัตนะ 7 ประการ เป็นเครื่องประดับทิพย์ เป็นตาข่ายแก้วมุกดา เหล่าเทพยดาส่งเสียงแซ่ซ้องสาธุการ พระเจ้าโกรพยราชประทานสมบัติแก่ภัณฑาคาริกกุมาร บรรดากษัตริย์ทั้งปวงได้ถวายธิดาของตน จากนั้นพระอินทร์ได้แสดงองค์และอำนวยพรแก่ภัณฑาคาริกกุมาร 4 ประการ ภัณฑาคาริกกุมารจึงขอพรว่า ขอให้พระเจ้าโกรพยราชยอมรับตนและมอบราชสมบัติให้ ขอให้ตนอย่าได้มีใจยินดีในการเบียดเบียนผู้อื่น ขอให้ชนทั้งหลายมาอาศัยตนเป็นที่พึ่ง และขอให้เป็นธรรมราชาที่มีอายุยืนยาว เมื่อจะทำทานอย่าให้ทานนั้นหมดสิ้น พรทั้ง 4 ประการสัมฤทธิ์ผลดังปณิธาน เพราะพระเจ้าโกรพยราชทรงรู้ความจริงว่าภัณฑาคาริกกุมารคือพระโอรสของพระองค์จึงอภิเษกให้ขึ้นครองราชสมบัติ พระเจ้าภัณฑาคาริกเป็นพระราชาที่ทรงคุณธรรม และโน้มนำให้กษัตริย์น้อยใหญ่ที่มาสวามิภักดิ์รักษาศีลและบริจาคทานอย่างสม่ำเสมอ เมื่อสิ้นอายุจึงไปสู่เทวโลก