ภัณฑุติณฑุกเทวดาเป็นตัวละครในเรื่องภัณฑติณฑุกชาดก ติงสนิบาต ในนิบาตชาดก เป็นพระโพธิสัตว์ เป็นรุกขเทวดาประจำต้นภัณฑุติณฑุกพฤกษ์ (ต้นมะพลับหรือต้นตะโก)

พระเจ้าปัญจาละ* (บางแห่งว่าพรหมทัต) แห่งอุตรปัญจาลนคร* แคว้นกปิละ* ดำรงตนอยู่ในอคติและครองราชสมบัติอย่างไม่เป็นธรรม เหล่าเสนา อำมาตย์ และข้าราชบริพารต่างไม่อยู่ในธรรม ชาวบ้านถูกขูดรีดได้รับความเดือดร้อนอย่างมาก ภัณฑุติณฑุกเทวดาซึ่งได้รับเครื่องพลีกรรมจากพระเจ้าปัญจาละทุกปี รู้ว่าพระเจ้าปัญจาละครองราชย์โดยประมาทก็คิดจะไปเตือน ครั้นถึงเวลาค่ำภัณฑุติณฑุกเทวดาเข้าไปที่ห้องบรรทมทูลให้พระเจ้าปัญจาละทรงอยู่ในธรรม ไม่ตั้งอยู่ในความประมาท แล้วทูลให้ออกไปตรวจตราความทุกข์ร้อนของราษฎรด้วยพระองค์เอง รุ่งขึ้นพระเจ้าปัญจาละชวนพราหมณ์ปุโรหิตปลอมตัวออกไปนอกพระนคร

ครั้นเห็นชายชราคนหนึ่งพาบุตรและภรรยากลับจากป่า ถูกหนามที่หน้าบ้านตำเท้า ภัณฑุติณฑุกเทวดาดลใจชายชราผู้นั้นให้แช่งด่าพระเจ้าปัญจาละให้ถูกศรในสงครามเหมือนที่ตนถูกหนามตำ ปุโรหิตแย้งว่าชายชราถูกหนามตำเพราะตามัวมองไม่เห็นเอง ไม่เกี่ยวกับพระราชา ชายชราจึงบอกว่าในเวลากลางวันราษฎรถูกราชบุรุษรีดส่วยและอากร ต้องเอาหนามมาล้อมรั้วบ้าน แล้วพาครอบครัวหนีไปอยู่ป่า ครั้นกลับมาบ้านก็ถูกโจรปล้นในเวลากลางคืน หากไม่ถูกเบียดเบียนตนก็ไม่ต้องเอาหนามมาล้อมรั้วและจะไม่ถูกหนามตำด้วย เมื่อเดินต่อไปพระเจ้าปัญจาละกับพราหมณ์ปุโรหิตพบหญิงชราเข็ญใจคนหนึ่งพลัดตกจากพุ่มไม้ขณะเก็บผัก หญิงชราแช่งด่าพระเจ้าปัญจาละให้ตาย แล้วบอกว่านางกุมาริกาในแว่นแคว้นต้องอยู่จนแก่โดยไม่มีสามีเพราะพระเจ้าปัญจาละไม่อยู่ในธรรม ทำให้ราษฎรถูกเบียดเบียน มีชีวิตความเป็นอยู่ที่ยากลำบาก ไม่มีชายใดจะหาเลี้ยงภรรยาได้

ต่อมาพระเจ้าปัญจาละกับพราหมณ์ปุโรหิตพบชาวนาคนหนึ่งกำลังไถนาอยู่ โคชื่อสาลิยะถูกผาลไถแทงล้มลง ชาวนาแช่งด่าพระเจ้าปัญจาละให้ถูกหอกแทงในสนามรบ เมื่อปุโรหิตสอบถาม ชาวนาบอกว่าหญิงส่งข้าวมาส่งข้าวช้าเพราะต้องหุงข้าวให้ราชบุรุษก่อน ตนมัวแต่มองหาหญิงผู้นั้นโคจึงถูกผาลไถแทง ต่อมาพระเจ้าปัญจาละกับพราหมณ์ปุโรหิตเห็นนายโคบาลกำลังรีดนมโคอยู่ แม่โคเตะมือนายโคบาลทำให้น้ำนมหกจนหมด นายโคบาลจึงแช่งด่าพระเจ้าปัญจาละให้ถูกดาบฟัน เมื่อปุโรหิตสอบถาม นายโคบาลบอกว่าตนต้องเจ็บตัวเพราะถูกราชบุรุษบังคับให้รีดนมแม่โคดุร้ายตัวนี้

ครั้นเดินต่อไปถึงบ้านแห่งหนึ่งพบราชบุรุษผู้เก็บส่วยฆ่าลูกโคเพื่อเอาหนังไปทำฝักดาบ แม่โคเศร้าโศกจนไม่ยอมกินน้ำกินหญ้า เที่ยวร่ำร้องหาลูกของตน พวกชาวบ้านรู้สึกสลดใจจึงแช่งด่าพระเจ้าปัญจาละให้ต้องจากโอรสธิดาและคร่ำครวญเหมือนแม่โค พระเจ้าปัญจาละกับพราหมณ์ปุโรหิตเดินต่อไปจนพบฝูงกากำลังจับกบในสระกินอยู่ ภัณฑุติณฑุกเทวดาบันดาลให้ฝูงกบร้องแช่งด่าพระเจ้าปัญจาละกับโอรสให้ตายในสนามรบ เมื่อปุโรหิตสอบถาม กบตอบว่าถ้าบ้านเมืองบริบูรณ์ กาจะได้กินข้าวที่คนให้เป็นทาน พวกตนก็จะไม่ถูกจับกิน พระเจ้าปัญจาละได้รับรู้ความทุกข์ร้อนต่างๆ ของราษฎรและสัตว์เดรัจฉานแล้ว ก็กลับไปจัดการบ้านเมืองจนสงบสุขเรียบร้อย ทรงตั้งอยู่ในธรรมตามคำสอนของภัณฑุติณฑุกเทวดา บำเพ็ญกุศลและทำทานตลอดพระชนม์ชีพ