มาคัณฑีย์เป็นตัวละครในนิทานเรื่องอุเทนคำฉันท์ เป็นธิดาของจุลมาคัณฑิยา*พราหมณ์แห่งหมู่บ้านมาคัณฑิยคาม* เป็นสนมของพระเจ้าอุเทน*

นางมาคัณฑีย์ผูกเวรกับพระพุทธเจ้าเพราะบิดาเคยถวายนางแด่พระพุทธองค์แต่ทรงปฏิเสธเพราะถือเพศบรรพชิต นางจึงผูกใจเจ็บเรื่อยมา เมื่อนางรู้ว่านางสามาวดี*มเหสีมีจิตศรัทธาในพระธรรมคำสอน ก็คิดแผนการร้ายทูลยุยงพระเจ้าอุเทนว่านางสามาวดีมีจิตประดิพัทธ์พระพุทธองค์ แต่พระเจ้าอุเทนไม่ทรงเชื่อและเมื่อได้สอบถามนางแล้วก็อนุญาตให้นางทำบุญได้ตามศรัทธา นางมาคัณฑีย์จึงออกออุบายนำไก่เป็นและไก่ตายไปถวายพระเจ้าอุเทน พระเจ้าอุเทนตรัสให้ปล่อยไก่เป็นไปแล้วนำไก่ตายไปให้นางสามาวดีประกอบอาหาร แต่นางมาคัณฑีย์กลับนำไก่เป็นไปให้นางสามาวดี นางสงสารจึงมิได้ฆ่าไก่แต่ประกอบอาหารอื่นขึ้นถวาย

เมื่อพระเจ้าอุเทนตรัสถามนางก็ทูลตามตรง แต่นางมาคัณฑีย์ทูลว่าไก่ที่ให้ไปเป็นไก่ตาย เข้าใจว่านางน่าจะทำอาหารไปถวายพระพุทธองค์มากกว่า วันรุ่งขึ้นพระเจ้าอุเทนจึงทรงลองใจให้นำไก่เป็นไปให้นางสามาวดีทำอาหารถวายพระพุทธองค์ นางมาคัณฑีย์ก็ไปบอกแก่นางสามวดีแต่นำไก่ตายไปให้ นางมีจิตชื่นชมยินดีทำอาหารจากไก่ตายนั้นถวายพระพุทธองค์ พระเจ้าอุเทนก็ทรงระแวง ต่อมานางมาคัณฑีย์ให้หางูมาใส่ไว้ในพิณของพระเจ้าอุเทนซึ่งเก็บไว้ที่ปราสาทนางสามาวดี

เมื่อถึงวันที่พระเจ้าอุเทนเสด็จไปหานางสามาวดีที่ปราสาท นางมาคัณฑีย์ก็ขอตามเสด็จด้วยแล้วแสร้งร้องว่าพบงูในพิณ พระเจ้าอุเทนกริ้วนางสามาวดี รับสั่งให้ประหารชีวิตนางด้วยศร แต่ศรกลับเวียนประทักษิณรอบนางสามาวดีแล้วจะกลับเข้าทำร้ายพระเจ้าอุเทน พระเจ้าอุเทนตรัสขอโทษและอยู่ร่วมกับนางสืบมาและอนุญาตให้นางทำบุญได้ตามสมัครใจ อยู่ต่อมาได้เสด็จออกประพาสไพร (ต้นฉบับจบเพียงนี้)