ขุนแผนเป็นตัวละครในเสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน เดิมชื่อพลายแก้ว* เป็นบุตรขุนไกรพลพ่าย*กับนางทองประศรี* มีภรรยา 5 คน คือ นางพิมพิลาไลย*หรือวันทอง* นางสายทอง* นางลาวทอง* นางแก้วกิริยา* และนางบัวคลี่* มีบุตรชื่อพลายงาม*ซึ่งเกิดจากนางวันทอง และพลายชุมพล*ซึ่งเกิดจากนางแก้วกิริยา

ในวัยเด็กพลายแก้วอยู่กับบิดามารดาที่สุพรรณบุรี เป็นเพื่อนเล่นกับขุนช้าง*และนางพิม ขุนไกรเป็นทหารมีฝีมือ มีหน้าที่ตระเวนด่าน เมื่อพลายแก้วอายุได้ 10 ปี ขุนไกรต้องราชภัยถูกสั่งประหารชีวิต นางทองประศรีจึงพาพลายแก้วหนีไปอยู่ที่กาญจนบุรี ได้อาศัยญาติทางสามีเก็บหอมรอมริบทำมาหากินจนตั้งตัวได้ พลายแก้วได้บวชเณรเรียนวิชาอาคมต่าง ๆ จนหมดความรู้ของอาจารย์จึงมาอยู่ที่วัดเมืองสุพรรณบุรีเพื่อเรียนเพิ่มเติม เณรแก้วยังฝึกเทศน์มหาชาติกัณฑ์มัทรีด้วย เมื่อมีงานเทศน์มหาชาติเณรแก้วก็เทศน์กัณฑ์มัทรีซึ่งนางศรีประจัน*แม่นางพิมรับเป็นเจ้าของกัณฑ์ เณรแก้วเทศน์ได้ไพเราะจับใจคนฟังทั้งศาลา นางพิมถึงกับถอดสไบชั้นนอกบูชากัณฑ์เทศน์ เณรแก้วแอบสึกจากเณรชั่วคราวลอบไปหานางพิมจนได้เสียกัน นางพิมจึงให้พลายแก้วส่งผู้ใหญ่มาสู่ขอ

ระหว่างนั้นขุนช้างมาติดพันนางพิมแต่นางไม่ชอบ พลายแก้วและนางพิมได้แต่งงานกันตามประเพณี ขุนช้างเสียใจและเสียดายนางพิมแต่ก็ตั้งใจไว้ว่าจะหาโอกาสชิงนางมาเป็นของตน ระหว่างนั้นเมืองเชียงทอง*มาขอขึ้นกับอยุธยา เจ้าเชียงใหม่*จึงส่งกองทัพไปตีเชียงทอง ทางอยุธยาต้องส่งกองทัพไปตีเชียงทองคืน พระพันวษา*กษัตริย์กรุงศรีอยุธยาทรงถามหาทายาทของขุนไกร

ขุนช้างได้โอกาสจึงทูลถึงความสามารถของพลายแก้ว ด้วยหวังว่าพลายแก้วไปทัพแล้วตนจะกลับไปเกี้ยวนางพิมอีก พลายแก้วอาสาไปทัพ ก่อนไปได้ปลูกต้นโพธิ์อธิษฐานไว้พร้อมกับมารดาและนางพิมคนละต้น พลายแก้วรบชนะกองทัพเชียงใหม่ กองทัพผ่านหมู่บ้านจอมทอง ทหารไทยมีไมตรีกับชาวบ้านทำให้นายบ้านพอใจมาก จึงตอบแทนบุญคุณพลายแก้วนายทัพ ด้วยการยกลูกสาวคือนางลาวทองให้ พลายแก้วได้นางลาวทองแล้วก็คิดถึงนางพิมมากเพราะทั้งสองนางมีรูปร่างใกล้เคียงกัน และมีฝีมือเย็บปักเช่นเดียวกัน ระหว่างที่พลายแก้วไปทัพ นางพิมป่วยหนักเปลี่ยนชื่อใหม่ว่าวันทอง*

ฝ่ายขุนช้างทำอุบายจนได้แต่งงานกับนางวันทอง แต่นางก็ยังไม่ยอมเข้าหอกับขุนช้าง พลายแก้วชนะศึกกลับมาเฝ้าพระพันวษาได้รับประทานยศเป็นขุนแผน ขุนแผนพาลาวทองล่องเรือมาถึงบ้านที่สุพรรณบุรี นางวันทองลงไปหาที่ท่าน้ำเล่าถึงความทรยศของขุนช้างให้ฟัง ขุนแผนโกรธมากจะไปฆ่าขุนช้าง ลาวทองจึงออกมาห้ามทั้งยังเตือนว่าไม่ควรฟังความข้างเดียว ทำให้วันทองทั้งโกรธทั้งหึงหวงจึงทะเลาะตบตีกับนางลาวทอง ขุนแผนพยายามห้ามและขอร้องให้ปรองดองกันแต่ไม่มีใครฟัง นางวันทองโกรธมากกล่าวหาว่าขุนแผนถูกเสน่ห์นางลาวทอง ทำให้ขุนแผนโกรธหุนหันพาลาวทองกลับไปกาญจนบุรี

นางวันทองจึงตกเป็นภรรยาของขุนช้างด้วยความจำใจ ขุนแผนไปได้ 2 วันเกิดคิดแค้นขึ้นมาจึงเดินทางกลับมาสุพรรณบุรีอีก บุกขึ้นเรือนขุนช้างสะกดให้ทุกคนหลับ ใช้เชือกมัดขุนช้างกับนางวันทองไว้แล้วพาไพร่พลไปร้องเรียนนายบ้าน เชิญพันโชติ*กำนันมาเป็นพยาน บอกกล่าวให้ทุกคนรับรู้ว่านางศรีประจันแม่ยายกับขุนช้างคบคิดกันชิงภรรยาของตนไป ขุนแผนเรียกให้นางวันทองออกมา นางวันทองทั้งโกรธทั้งอายไม่ยอมออกมาพบทำให้ขุนแผนโกรธมาก ด่าประจานนางแล้วกลับไปกาญจนบุรี

พระพันวษาโปรดให้เรียกตัวขุนแผนและขุนช้างเข้ามาฝึกงานราชการเป็นมหาดเล็ก มอบหมายให้จมื่นศรีเสาวรักษ์*เป็นผู้สอน ทั้งสองเข้าเวรเวลาเดียวกัน ระหว่างที่ฝึกงานขุนแผนและขุนช้างได้พบกับขุนเพชร* ขุนรามอินทรา*ที่บ้านจมื่นศรี ทั้ง 5 คนจึงสาบานเป็นมิตรที่ซื่อสัตย์ต่อกัน อยู่มานางลาวทองป่วยหนัก ขุนแผนคิดจะไปเยี่ยมแต่ติดเวรจึงฝากเวรขุนช้างไว้ ขุนช้างรับปากอย่างดีแต่เมื่อพระพันวษารับสั่งถามถึงขุนแผน ขุนช้างก็แต่งเรื่องทูลใส่ความว่าขุนแผนปีนกำแพงวังหนีไปหาภรรยา พระพันวษากริ้วทรงสั่งให้เจ้าหน้าที่ไปพรากนางลาวทองมาไว้ในวังและห้ามขุนแผนเข้าเฝ้า ให้ทำหน้าที่ตระเวนด่านอย่างเดียว ขุนแผนแค้นใจที่ถูกขุนช้างเพื่อนน้ำมิตรทรยศจึงคิดจะแก้แค้นด้วยการชิงนางวันทองคืน แต่ก็เกรงว่าจะมีกองทัพมาปราบจึงต้องเตรียมป้องกันตัวไว้ก่อน จะตีดาบซื้อม้าหากุมาร ให้เชี่ยวชาญวิชาได้ฝ่าศึก ถ้าสามสิ่งได้สมอารมณ์นึก จะอึกทึกมาอย่างไรก็ไม่กลัว

ขุนแผนออกเดินป่าผ่านชุมชนกะเหรี่ยง ละว้า มอญ มาถึงบ้านถ้ำซึ่งเป็นถิ่นของหมื่นหาญ*หัวหน้าซ่องโจรขนาดใหญ่ มีภรรยาชื่อนางสีจันทน์*และลูกสาวอายุ 17 ปีชื่อบัวคลี่ ขุนแผนผ่านมาเห็นนางบัวคลี่กำลังคุมบ่าวไพร่ทำไร่อยู่ ขุนแผนดูลักษณะก็รู้ว่าลูกคนโตจะเป็นผู้ชาย ขุนแผนเข้าไปฝากตัวกับหมื่นหาญ ยอมเป็นข้าให้ใช้สอย บอกว่าตนชื่อแก้วเป็นคนโสดยากไร้และเดิมอยู่กองอาสาหกเหล่าหนีมูลนายมาขอพึ่ง หมื่นหาญเห็นขุนแผนมีลักษณะดีและอ่อนน้อมถ่อมตนจึงรับไว้

วันหนึ่งหมื่นหาญเข้าป่าไปล่ากระทิงพาขุนแผนไปด้วย หมื่นหาญยิงกระทิงแต่กระทิงวิ่งสวนเข้ามาขวิดหมื่นหาญ ขุนแผนสกัดกระทิงไว้ได้แล้วทั้งสองช่วยกันฆ่ากระทิง หมื่นหาญประทับใจที่ขุนแผนช่วยชีวิตตนไว้จึงตอบแทนบุญคุณด้วยการยกลูกสาวให้ ขุนแผนอยู่กับนางบัวคลี่จนนางมีครรภ์ได้หลายเดือนโดยไม่ทำอะไร หมื่นหาญไม่พอใจ ดูถูกขุนแผนจนเกิดการท้าทายกันขึ้น หมื่นหาญให้ลูกน้องยิงปืนใส่ขุนแผนทั้ง 20 กระบอกแต่กระสุนปืนไม่ระคายผิวขุนแผน หมื่นหาญเกรงว่าขุนแผนจะเก่งเกินหน้าตนจึงคิดกำจัด โดยเกลี้ยกล่อมนางบัวคลี่ให้เอายาพิษใส่อาหารให้ขุนแผน พรายของขุนแผนกระซิบบอก ขุนแผนจึงหยิบกับข้าวทุกอย่างผสมกันปั้นเป็นก้อนโยนขึ้นบนหลังคา กาโฉบไปกินก็หล่นลงตายในทันที ขุนแผนแค้นนางบัวคลี่คิดฆ่าเพื่อเอาลูกมาทำกุมารทอง* จึงทำอุบายขอลูกจากนางบัวคลี่ นางไม่รู้อุบายก็บอกยกให้ เมื่อนางหลับขุนแผนก็ฆ่านางแล้วแหวะเอาลูกออกมาทำกุมารทอง โดยใช้ยันต์และเวทมนตร์ประกอบกัน หมื่นหาญรู้เรื่องพาคนตามมาจะฆ่า กุมารทองแสดงฤทธิ์พาขุนแผนเผ่นออกทางช่องประตูข้ามศีรษะไปโดยหมื่นหาญไม่ทันรู้ตัว ขุนแผนต้องการให้หมื่นหาญประจักษ์ในอิทธิฤทธิ์ของตนจึงปรากฏกายให้เห็นพร้อมทั้งจูงกุมารทองไว้ ทั้งสองต่อสู้กัน หมื่นหาญสู้ไม่ได้ร้องขอชีวิต ขุนแผนไว้ชีวิตหมื่นหาญแล้วจากไป

เมื่อขุนแผนได้กุมารทองแล้วก็สรรหาเหล็กที่มีคุณวิเศษชนิดต่าง ๆ มาจ้างช่างตีดาบและทำพิธีระหว่างการตีดาบ เมื่อทำพิธีเสร็จ “ได้นิมิตฟ้าเปรี้ยงดังเสียงปืน ให้ชื่อว่าฟ้าฟื้นอันเกรียงไกร” ดาบฟ้าฟื้น*เป็นดาบคมมากสามารถฟันต้นรังขนาด “สามกำกึ่ง” ขาดในทันที เมื่อได้ดาบถูกใจแล้วขุนแผนก็ไปเสาะหาม้าต่อ สืบเสาะไปทั่วเมืองสุพรรณ ราชบุรี เพชรบุรี ระหว่างนั้นเจ้าหน้าที่ไทยไปหาซื้อม้าที่ตะนาวศรีได้มาทั้งม้าเทศและม้าไทย ขุนแผนเห็นลูกม้าติดแม่ตัวหนึ่งลักษณะดีชื่อสีหมอก*จึงขอซื้อมา เมื่อได้ม้าคู่ใจแล้วก็พร้อมที่จะไปแก้แค้นขุนช้าง

ขุนแผนบุกขึ้นเรือนขุนช้างสะกดให้ทุกคนหลับแล้วสะเดาะกลอนเข้าไปในห้องซึ่งเข้าใจว่าเป็นห้องนางวันทองแต่เป็นห้องของนางแก้วกิริยาธิดาพระยาสุโขทัย* ขุนแผนเห็นนางนอนหลับอยู่จึงคลายมนตร์สะกดให้นางตื่นขึ้นแล้วเป่ามนตร์ให้นางหลงรักและได้นางเป็นภรรยา เมื่อรู้ว่านางถูกบิดาขายฝากไว้กับขุนช้างก็มอบแหวนให้ไปไถ่ตัว

ขุนแผนพานางวันทองหนีเข้าป่า ขุนช้างรวบรวมบ่าวไพร่และพวกกะเหรี่ยงที่เคยมาค้าขายได้ 500 คนติดตามขุนแผนไป ขุนแผนปลุกเสกหญ้าให้เป็นคนมาต่อสู้กับพวกขุนช้าง ฝ่ายขุนช้างแพ้ยับเยิน ขุนแผนพานางวันทองเข้าป่าลึกและได้อยู่ร่วมกันอย่างมีความสุข ขุนช้างไปทูลฟ้องพระพันวษาว่าขุนแผนลักพาภรรยาของตนหนีไป แล้วใส่ความว่าขุนแผนคุมโจรไว้หลายร้อยคนมาต่อสู้กับตนและยังทำตัวเทียมเจ้าทั้งท้าทายไปถึงพระพันวษา

พระพันวษาจึงโปรดให้จมื่นศรีและจมื่นไวยเป็นแม่ทัพคุมคนห้าพันไป พร้อมทั้งขุนเพชรและขุนรามอินทราเพื่อไปดูว่าขุนช้างพูดจริงหรือเท็จและโปรดให้ขุนแผนมาเฝ้าจะทรงชำระความให้ หากขุนแผนดื้อดึงต่อสู้จึงให้จับฆ่าได้ กองทัพตามขุนแผนไปในป่า ขุนแผนพานางวันทองไปซ่อนไว้แล้วกลับมาประจัญกับกองทัพ จมื่นศรีบอกขุนแผนตามที่พระพันวษารับสั่ง ขุนแผนไม่ยอมไปเฝ้า จมื่นศรีจึงสั่งให้จับเป็น ขุนแผนไม่ต่อสู้ยืนม้าคอยทีอยู่ ขุนเพชรและขุนรามอินทรายกพลเข้ามาโจมตี ขุนแผนเสกหุ่นหญ้าให้เป็นไพร่พล ขุนเพชรและขุนรามอินทราด่าว่าขุนแผนและด่าไปถึงบิดามารดาด้วย ขุนแผนโกรธจึงเข้าสู้รบฆ่าทั้งขุนเพชรและขุนรามอินทรา กองทัพฝ่ายติดตามพ่ายแพ้แตกทัพกลับมา จมื่นศรีทูลพระพันวษาไปตามความจริงทุกประการ

พระพันวษาทรงสั่งให้ประกาศไปตามหัวเมืองต่าง ๆ ให้จับเป็นขุนแผนและนางวันทอง ขุนแผนพานางวันทองร่อนเร่อยู่ในป่าจนนางตั้งครรภ์ได้ 7 เดือน จึงพานางไปหาพระพิจิตร*สารภาพไปตามจริง พระพิจิตรต้อนรับให้พักอาศัยอย่างดี ขุนแผนเกรงว่าพระพิจิตรจะมีความผิดด้วยจึงขอลุแก่โทษโดยให้พระพิจิตรส่งตัวมาถวายพระพันวษา

เมื่อมาถึงอยุธยาได้พบนางแก้วกิริยาซึ่งไถ่ตัวเองออกมาค้าขายเล็ก ๆ น้อย ๆ เลี้ยงตัว นางแก้วกิริยาจึงตามคนทั้งสองไปด้วย ขุนแผนและนางวันทองเข้าเฝ้าพระพันวษาซึ่งโปรดให้ชำระความอย่างยุติธรรม ขุนแผนเป็นฝ่ายชนะความขุนช้างและได้นางวันทองคืน พระพันวษาทรงยกโทษที่ขุนแผนฆ่าขุนเพชรและขุนรามอินทรา ลูกขุนเสนอให้ปรับและประหารขุนช้าง ขุนแผนไม่ประสงค์จะก่อเวรจึงขอเพียงให้ขุนช้างถูกปรับ

ขุนแผนระลึกถึงนางลาวทองที่ถูกกักอยู่ในวังจึงขอร้องให้จมื่นศรีทูลขอนางให้ตน เป็นเหตุให้พระพันวษากริ้วมากสั่งให้จำคุกขุนแผน ขุนแผนทนอยู่ในโซ่ตรวนไม่ได้จึงสะเดาะออกหมดและล่องหนออกมาหาพัศดี ให้สัญญาว่าจะไม่หลบหนีจากที่คุมขังเพราะตนมีความจงรักภักดีต่อพระพันวษา ผู้คุมก็ไม่ขัดข้อง ขุนแผนจึงอยู่ในคุกโดยมีนางแก้วกิริยาอยู่เป็นเพื่อน

วันหนึ่งนางวันทองมาเยี่ยมขุนแผน ระหว่างทางกลับบ้านถูกขุนช้างฉุดไป นางคลอดลูกชายที่บ้านขุนช้างให้ชื่อว่าพลายงาม เมื่อพลายงามอายุได้ 9 ขวบขุนช้างแน่ใจว่าไม่ใช่ลูกตนจึงลวงไปฆ่าแต่พรายของขุนแผนช่วยชีวิตไว้ นางวันทองรู้เรื่องจึงบอกลูกว่าพ่อคือขุนแผนและให้เดินทางไปหาย่าที่กาญจนบุรี พลายงามอยู่กับย่าทองประศรี นางทองประศรีพาพลายงามมาพบขุนแผน ขุนแผนจึงแนะให้พลายงามศึกษาจากตำราของตน

เมื่อพลายงามรุ่นหนุ่ม ขุนแผนฝากฝังให้อยู่กับจมื่นศรี จมื่นศรีเลี้ยงดูและอบรมสั่งสอนพลายงามอย่างดี เมื่อได้โอกาสก็ช่วยถวายตัวพลายงามให้เป็นมหาดเล็ก

เมื่อเกิดศึกเชียงใหม่ พลายงามทูลอาสาสู้ศึกและขออภัยโทษให้บิดาคือขุนแผนไปเป็นที่ปรึกษาทัพด้วย ขุนแผนขอประทานคนโทษจำนวน 35 คนไปเป็นทหาร คนโทษเหล่านั้นล้วนมีวิชาอาคมมีฝีมือในการต่อสู้ ในวันที่ขุนแผนและพลายงามเตรียมการจะเดินทัพอยู่นั้นนางแก้วกิริยาคลอดบุตร ขุนแผนจึงให้ชื่อว่าพลายชุมพล

ขุนแผนพาไพร่พลและพลายงามเดินทางมาถึงเมืองพิจิตร แวะเข้าไปคารวะพระพิจิตรด้วยความระลึกถึงบุญคุณ พลายงามได้เห็นนางศรีมาลา*ธิดาพระพิจิตรก็หลงรักและลอบเข้าหานางในตอนกลางคืน ขุนแผนรู้ว่าลูกชายลักลอบได้นางศรีมาลาเป็นภรรยาก็แก้ปัญหาด้วยการสู่ขอนางให้พลายงามและหมั้นกันไว้ก่อน ขุนแผนและพลายงามรบชนะศึกเชียงใหม่ นำนางสร้อยทอง* เจ้าเชียงใหม่พร้อมมเหสีและนางสร้อยฟ้า*ธิดามาถวายพระพันวษา

พระพันวษาประทานยศให้ขุนแผนเป็นพระสุรินทฦๅชัย*ให้ไปเป็นเจ้าเมืองกาญจนบุรี ทรงแต่งตั้งพลายงามเป็นจมื่นไวยวรนาถ* ขุนแผนอยู่เป็นสุขกับนางแก้วกิริยาและนางลาวทองที่เมืองกาญจนบุรี จมื่นไวยต้องการให้นางวันทองมารดามาอยู่กับบิดาเพื่อจะได้อยู่กันพร้อมหน้า จึงไปพาตัวนางวันทองมาจากเรือนขุนช้างโดยใช้วิธีสะกดให้ทุกคนหลับ ขุนช้างถวายฎีกาฟ้องจมื่นไวย

พระพันวษาทรงชำระความแล้วทรงเห็นว่านางวันทองเป็นต้นเหตุสำคัญที่ทำให้เกิดเรื่องพิพาทกันจึงโปรดให้นางวันทองเลือกว่าจะอยู่กับขุนแผน ขุนช้าง หรือจะอยู่กับบุตรคือจมื่นไวย นางวันทองไม่ได้เลือกจะอยู่กับใครแต่ทูลถึงความรู้สึกผูกพันที่ตนมีต่อคนทั้งสาม ทำให้พระพันวษากริ้วมากสั่งประหารนางวันทอง เพชฌฆาตฟันคอนางตายไปต่อหน้าขุนแผน ขุนแผนเสียใจมากและรู้สึกผิดที่ตนอยู่เป็นสุขกับนางแก้วกิริยาและนางลาวทองโดยไม่ใส่ใจนางวันทองเลย

ต่อมานางสร้อยฟ้าทำเสน่ห์ให้จมื่นไวยหลงรักตนและเกลียดชังนางศรีมาลา ขุนแผนรู้เรื่องก็พยายามแก้ไขโดยทำกระจกมนตร์ให้จมื่นไวยเห็นภาพที่ถูกทำเสน่ห์แต่จมื่นไวยไม่เชื่อทั้งยังลำเลิกที่ตนช่วยขุนแผนออกมาจากคุก ทำให้ขุนแผนโกรธมากคบคิดกับพลายชุมพลให้พลายชุมพลยกพลซึ่งเสกจากหุ่นหญ้ามา พระพันวษาโปรดให้ขุนแผนไปรบ พลายชุมพลซึ่งปลอมเป็นมอญใหม่เข้าปล้นค่ายขุนแผน ขุนแผนแกล้งให้พลายชุมพลจับตัวได้

พระพันวษาจึงทรงสั่งให้จมื่นไวยยกทัพไปรบ เมื่อทัพของทั้งสองฝ่ายปะทะกันจมื่นไวยจึงรู้ว่าผู้ที่มาต่อสู้นั้นคือบิดากับน้องชายของตน จมื่นไวยไม่สู้กลับมาทูลพระพันวษา พระพันวษาโปรดให้ตามตัวขุนแผนมา เมื่อทรงทราบเรื่องก็โปรดให้พิสูจน์เรื่องการทำเสน่ห์ พลายชุมพลอาสาจับหมอเสน่ห์ได้ พระพันวษาทรงชำระความ เห็นว่านางสร้อยฟ้าทำเสน่ห์จริง ทรงตำหนิจมื่นไวยที่ลำเลิกบุญคุณบิดา และไกล่เกลี่ยให้ขุนแผนเลิกโกรธลูกเพราะจมื่นไวยต้องมนตร์เสน่ห์จึงเห็นผิดเป็นชอบ เมื่อเถรขวาด*แปลงตนเป็นจระเข้เพื่อจะแก้แค้นพลายชุมพล

ขุนแผนเดินทางจากกาญจนบุรีมาดูแลช่วยแต่งตัวอ่านมนตร์ให้พลายชุมพลอยู่ยงคงกระพัน เพื่อเตรียมปราบจระเข้และได้เห็นบุตรปราบเถรขวาดได้สำเร็จจนถึงได้ประทานยศเป็นหลวงนายฤทธิ์