ท้าวรำไพเป็นตัวละครในนิทานต้นเรื่องของบทละครเรื่องไกรทอง แต่ไม่ปรากฏบทบาทในบทละครเรื่องไกรทอง ท้าวรำไพเป็นพญาจระเข้มีลูกชื่อท้าวโคจร* และหลานชื่อพญาชาลวัน*

ท้าวรำไพอาศัยอยู่ในถ้ำใต้น้ำที่เมืองพิจิตร ภายในถ้ำมีแก้ววิเศษซึ่งส่องแสงสว่างตลอดเวลาและสามารถบันดาลให้จระเข้ที่อยู่ในถ้ำกลายร่างเป็นมนุษย์และอิ่มทิพย์ แต่หากออกจากถ้ำก็จะคืนร่างเป็นจระเข้ เมื่อท้าวโคจรเสียชีวิตจากการต่อสู้กับจระเข้ร้ายชื่อท้าวแสนตา* และพญาพันวัง* ท้าวรำไพก็ให้พญาชาลวันปกครองบริวารจระเข้

ท้าวรำไพเป็นจระเข้ที่รักษาศีลสัตย์อย่างสม่ำเสมอ และไม่เข้าข้างผู้กระทำผิด เมื่อพญาชาลวันถูกไกรทองแทงเจ็บปวดสาหัส และขอให้ท้าวรำไพช่วยต่อสู้กับศัตรู ท้าวรำไพตอบว่า เหตุร้ายที่เกิดขึ้นนั้นเป็นเพราะพญาชาลวันไม่อยู่ในศีลสัตย์ ทั้งกินมนุษย์เป็นอาหาร และนำมนุษย์มาเป็นภรรยา กรรมนั้นจึงตามสนองพญาชาลวัน