ฤๅษีเกาะแก้วพิสดารเป็นตัวละครในเรื่องพระอภัยมณี มีอายุประมาณพันปี อาศัยอยู่ที่เกาะแก้วพิสดาร*ซึ่งอยู่ทางใต้ของทะเลอโนมาน*

พระฤๅษีมีความรู้เวทมนตร์และมีลูกศิษย์มากมาย เช่น ทิศาปาโมกข์โลกเชษฐ์* สินสมุทร* สุดสาคร* ฯลฯ วันหนึ่งพระอภัยมณี*หนีนางผีเสื้อสมุทร*มาถึงเกาะแก้วพิสดารขอให้พระฤๅษีช่วย พระฤๅษีบอกว่าตนได้ลงอาคมไว้ที่หาดทราย ทำให้บรรดาภูตผีปีศาจไม่อาจเข้ามาได้ เมื่อนางผีเสื้อสมุทรตามมาถึง พระฤๅษีก็ให้โอวาทและให้นางผีเสื้อสมุทรกลับไปแต่นางไม่ยอม พระฤๅษีให้พระอภัยมณีอาศัยอยู่บนเกาะ พระอภัยมณีได้นางเงือก*เป็นชายา

ต่อมาพระอภัยมณีขอโดยสารเรือของท้าวสิลราช*และนางสุวรรณมาลี* ส่วนนางเงือกมีบุตรคือสุดสาคร พระฤๅษีช่วยเลี้ยงดูจนอายุได้ 3 ขวบ สุดสาครก็ลาพระฤๅษีและมารดาไปตามหาพระอภัยมณี ระหว่างเดินทางสุดสาครเสียทีถูกชีเปลือย*ผลักตกเหวแล้วชิงม้านิลมังกร*และไม้เท้าที่ฤๅษีมอบให้ไป พระฤๅษีไปช่วยสุดสาครขึ้นจากเหวและสั่งสอนไม่ให้ไว้ใจใครง่าย ๆ แล้วพระฤๅษีกลับไปเกาะแก้วพิสดาร

ภายหลังเมื่อมังคลา*โอรสพระอภัยมณีกับนางละเวงวัณฬา*ก่อศึกขึ้นอีกครั้ง ทิศาปาโมกข์โลกเชษฐ์ได้เชิญพระฤๅษีมาเทศนาให้ทุกฝ่ายยุติสงคราม