ฤๅษีกไลโกฏเป็นตัวละครในบทละครเรื่องรามเกียรติ์ เป็นบุตรของฤๅษีอิสีสิงฆะ*กับนางกวาง กายเป็นมนุษย์แต่หน้าเป็นกวาง อาศัยอยู่ในป่าเขตเมืองโรมพัต* ฤๅษีกไลโกฏมีตบะแก่กล้า เพราะได้พรจากพระอิศวร*ให้มีฤทธิ์ทางบำเพ็ญพรต
เมื่อฤๅษีบิดามรณภาพแล้ว ฤๅษีกไลโกฏก็อยู่เพียงลำพัง ครั้งหนึ่งได้บำเพ็ญตบะอย่างหนัก ด้วยฤทธิ์อำนาจของตบะทำให้ฝนไม่ตกในเมืองโรมพัตนานถึง 3 ปี ชาวเมืองเดือดร้อนมาก เมื่อพรานป่ามาทูลท้าวโรมพัต*ว่าสาเหตุที่ฝนแล้งนานหลายปีเป็นเพราะอำนาจตบะของฤๅษี ท้าวโรมพัตจึงออกอุบายให้นางอรุณวดี*พระธิดาไปทำลายตบะ
ฤๅษีกไลโกฏบวชเป็นดาบสตั้งแต่เด็กและอยู่ในป่ากับบิดาเพียงลำพังจึงไม่เคยเห็นมนุษย์ที่เป็นสตรีเพศมาก่อน เมื่อนางอรุณวดีเข้ามาหา ฤๅษีกไลโกฏเข้าใจว่าเป็นสัตว์มีเขาที่หน้าอกดังคำประพันธ์ที่ว่า
ไม่เคยเห็นรูปสตรี มีความสงสัยก็พิศดู
เห็นเขาติดอกครัดเคร่ง ดั่งปทุมตูมเต่งทั้งคู่
สัตว์นี่เป็นไฉนจึงไม่รู้ จะเป็นหมู่เดียรฉานนามใด
ตริแล้วจึ่งกล่าววาที เอ็งนี้เป็นสัตว์จำพวกไหน
จึงมีเขาที่อกกูหลากใจ ไม่เคยพบเห็นแต่ก่อนมา
นางอรุณวดีใช้มารยาเข้ายั่วยวนฤๅษีกไลโกฏ ฤๅษีกไลโกฏได้นางเป็นภรรยา การบำเพ็ญตบะของฤๅษีกไลโกฏจึงถูกนางอรุณวดีทำลายได้สำเร็จ ทำให้ฝนตกต้องตามฤดูกาลดังเดิม ต่อมากองทัพของท้าวโรมพัตเชิญฤๅษีกไลโกฏเข้ามาอยู่ในพระราชวัง
เมื่อท้าวทศรถ*จะทำพิธีขอโอรส ฤๅษีวสิษฐ์*และฤๅษีวิศวามิตร* พระอาจารย์ของท้าวทศรถแนะนำให้เชิญฤๅษีกไลโกฏมากรุงอยุธยา*เพื่อร่วมทำพิธีขอโอรสเพราะฤๅษีกไลโกฏมีตบะกล้าแข็งจะทำให้ได้โอรสที่มีฤทธิ์มาก ท้าวทศรถพร้อมฤๅษีวสิษฐ์และฤๅษีวิศวามิตรจึงเดินทางไปเมืองโรมพัตเพื่อเชิญฤๅษีกไลโกฏมาทำพิธี เมื่อทำพิธีขอโอรสสำเร็จแล้ว ฤๅษีกไลโกฏก็กลับเมืองโรมพัต ไปอยู่กับนางอรุณวดีดังเดิม
นามานุกรม