คชกุมภะเป็นตัวละครในเรื่องคชกุมภชาดก จตุกกนิบาต ในนิบาตชาดก

ในแผ่นดินพระเจ้าพรหมทัต*แห่งเมืองพาราณสี* พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นอำมาตย์ พระเจ้าพรหมทัตทรงเกียจคร้านมาก อำมาตย์โพธิสัตว์คิดจะเตือนแต่ยังหาอุบายเปรียบเทียบไม่ได้ วันหนึ่งพระเจ้าพรหมทัตประพาสอุทยานเห็นคชกุมภะซึ่งเป็นสัตว์เกียจคร้าน เดินวันหนึ่งได้ระยะทางเพียง 1-2 นิ้ว พระเจ้าพรหมทัตทรงถามคชกุมภะว่าหากไฟไหม้ป่าจะทำอย่างไร คชกุมภะบอกว่าพวกตนเดินช้า หากเข้าไปหลบในโพรงไม้หรือช่องแผ่นดินไม่ทันก็คงต้องตาย อำมาตย์โพธิสัตว์ได้โอกาสจึงทูลว่าผู้ทำการงานถึงคราวควรทำช้ากลับรีบทำ ถึงคราวควรรีบกลับทำให้ช้าย่อมเสียประโยชน์ นับแต่นั้นมาพระเจ้าพรหมทัตก็ปฏิบัติราชกิจอย่างเป็นธรรมและไม่เกียจคร้านอีก