ลาวทองเป็นตัวละครในเสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน เป็นลูกสาวแสนคำแมน*นายบ้านจอมทอง*กับนางศรีเงินยวง* นางลาวทองเป็นภรรยาคนที่ 3 ของขุนแผน*

เมื่อเมืองเชียงทอง*ไปขอขึ้นกับกรุงศรีอยุธยา เจ้าเชียงอินทร์*เจ้าเมืองเชียงใหม่รู้ข่าวจึงยกทัพมาตีเมืองเชียงทอง พระยาเชียงทอง*จำต้องยอมอ่อนน้อมแก่เจ้าเชียงใหม่*  เมืองเถิน  เมืองระแหง และเมืองกำแพงเพชรบอกข่าวมายังกรุงศรีอยุธยา สมเด็จพระพันวษา*จึงให้หาตัวผู้อาสาศึก ขุนช้าง*ทูลว่าพลายแก้ว*บุตรขุนไกรเป็นผู้มีฝีมือในการต่อสู้ พระพันวษาจึงให้หาพลายแก้วมาเฝ้า

พลายแก้วทูลอาสาไปสู้ศึกเชียงใหม่ ได้ต่อสู้กับพระยาฟ้าลั่น*นายทัพเชียงใหม่จนได้ชัยชนะ ระหว่างศึกได้ผ่านหมู่บ้านจอมทอง บรรดาไพร่พลไม่ได้ทำร้ายข่มเหงชาวบ้าน ทำให้แสนคำแมนรู้สึกเป็นบุญคุณมากจึงยกนางลาวทองให้เป็นภรรยาของพลายแก้ว

เมื่อเสร็จศึกแล้วพลายแก้วพานางลาวทองกลับมาด้วย พลายแก้วไปอยุธยาเพื่อเข้าเฝ้าพระพันวษา กราบทูลผลการชนะศึก พระพันวษาทรงแต่งตั้งให้พลายแก้วเป็นขุนแผน ทำหน้าที่รักษาเขตแดนที่ปลายด่าน ประทานเครื่องยศตามตำแหน่งพร้อมเรือยาวเก้าวา ขุนแผนจึงพานางลาวทองล่องเรือกลับบ้านที่เมืองสุพรรณ

ระหว่างที่พลายแก้วไปทัพนั้นนางพิมป่วยหนัก พระจึงเปลี่ยนชื่อให้ใหม่ว่าวันทอง* ต่อมาขุนช้างทำอุบายจนได้นางวันทองมาอยู่กับตน  ก่อนที่นางวันทองจะต้องเข้าหอกับขุนช้าง เรือของขุนแผนก็มาถึงท่าน้ำหน้าบ้าน นางวันทองลงไปหาขุนแผนเล่าที่ถูกแม่บังคับให้แต่งงานกับขุนช้าง  ขุนแผนโกรธมากจะไปฆ่าขุนช้าง  นางลาวทองจึงออกมาห้ามและเตือนว่าไม่ควรฟังความข้างเดียวให้ไตร่ตรองดูให้รอบคอบ  นางวันทองเห็นภรรยาใหม่ของขุนแผนและได้ยินคำพูดของนางก็โกรธมากด่าว่านางลาวทองด้วยถ้อยคำหยาบคาย  นางลาวทองก็โต้ตอบด้วยคารมรุนแรงไม่แพ้กัน  ขุนแผนพยายามไกล่เกลี่ยแต่ไม่สำเร็จ  นางวันทองแค้นจัดเรียกให้บ่าวไพร่ช่วยกันตบตีนางลาวทอง  ขุนแผนเข้าห้ามก็ยังตีกันชุลมุน  นางวันทองด่าว่าขุนแผนถูกเสน่ห์นางลาวทองทำให้ขุนแผนโกรธมากหุนหันพานางลาวทองเดินทางไปบ้านมารดาที่กาญจนบุรี

พระพันวษาทรงระลึกถึงขุนแผนที่พระองค์โปรดให้ไปทำหน้าที่ตระเวนไพร  เกรงว่าจะไม่รู้งานราชการ จึงโปรดให้เรียกขุนแผนและขุนช้างซึ่งบิดาถวายตัวไว้ตั้งแต่เด็กให้เข้ามาฝึกงานกับจมื่นศรีเสาวรักษ์*เพื่อให้เป็นมหาดเล็ก  ขุนแผนจึงฝากนางลาวทองไว้กับนางทองประศรี*มารดา

ต่อมานางลาวทองป่วยหนัก   นางทองประศรีจึงส่งข่าวให้ขุนแผนรู้  ขุนแผนอยากไปเยี่ยมนางแต่ติดเวรเข้าเฝ้าจึงตัดสินใจฝากเวรไว้กับขุนช้าง  พระพันวษาไม่เห็นขุนแผนเข้าเฝ้าก็รับสั่งถาม  ขุนช้างทูลว่าขุนแผนคิดถึงภรรยามากจึงปีนกำแพงวังหนีไปหานาง  พระพันวษากริ้วมากสั่งให้ราชามาตย์ไปกุมตัวนางลาวทองมาไว้ในวังให้ทำหน้าที่ปักสะดึงกรึงไหม ส่วนขุนแผนนั้นทรงห้ามเข้าเฝ้าโดยเด็ดขาด   ขุนแผนและนางลาวทองโศกเศร้ามาก นางทองประศรีก็อาลัยนาง

ขุนแผนคิดแค้นขุนช้างจึงพานางวันทองหนีไป แต่ต่อมาก็ขอลุแก่โทษ   พระพันวษาทรงเห็นแก่ความดีที่ขุนแผนเคยทำจึงโปรดให้ชำระความและทรงตัดสินให้นางวันทองอยู่กับขุนแผน  ขุนแผนชนะได้อยู่กับนางวันทองและนางแก้วกิริยา*ภรรยาที่ได้เมื่อครั้งไปตามนางวันทองที่เรือนขุนช้าง   ขุนแผนระลึกถึงนางลาวทองที่ถูกลงโทษอยู่ในวังจึงไปขอให้จมื่นศรีเสาวรักษ์ไปทูลขอนางให้ตน  พระพันวษากริ้วมาก  ทรงเห็นว่า “ถ้าตามใจยอมให้อีลาวทอง จะจองหองเย่อหยิ่งขึ้นหนักหนา” ทรงลงโทษให้จำคุกขุนแผนโดยไม่มีกำหนดและให้จองจำขื่อคา

นางลาวทองต้องโทษอยู่ในวังต่อมาถึง 15 ปี จนกระทั่งเกิดศึกเชียงใหม่อีกครั้งหนึ่ง  พลายงาม*ลูกขุนแผนซึ่งเกิดจากนางวันทองอาสาไปสู้ศึก  ได้ทูลขอพระราชทานโทษขุนแผนและขอให้ขุนแผนไปเป็นที่ปรึกษาการทัพด้วย   พระพันวษาทรงยกโทษให้ตามที่ขอทั้งยังโปรดให้นางลาวทองพ้นโทษกลับไปอยู่กับขุนแผนตามเดิม