วันทองเป็นตัวละครในเสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน  เดิมชื่อพิมพิลาไลย*  เป็นบุตรีของพันศรโยธา*กับนางศรีประจัน*  นางเป็นภรรยาของพลายแก้ว*หรือขุนแผน*  ต่อมาเป็นภรรยาของขุนช้าง*  นางมีบุตรเกิดกับขุนแผนชื่อพลายงาม*หรือจมื่นไวยวรนารถ*

พิมพิลาไลยเป็นสตรีรูปงาม  มีฝีมือทางด้านเย็บปัก  สามารถปักม่านเป็นเรื่องจากวรรณคดีได้อย่างสวยงาม  และนางยังสามารถช่วยมารดาควบคุมดูแลบ่าวไพร่ทำไร่ฝ้ายได้ด้วย  นางพิมเป็นเพื่อนเล่นกับพลายแก้วและขุนช้างมาตั้งแต่เด็ก  เมื่อพลายแก้วอายุได้ 7 ขวบ บิดาต้องราชภัย  มารดาจึงพาหนีไปอยู่ที่กาญจนบุรี  เมื่อนางพิมโตเป็นสาวได้พบกับพลายแก้วซึ่งบวชเณรกลับมาศึกษาวิชาที่วัดป่าเลไลยเมืองสุพรรณบุรี   ทั้งสองจำกันได้  ในงานเทศน์มหาชาติเณรแก้วเป็นผู้เทศน์กัณฑ์มัทรีซึ่งนางศรีประจันเป็นเจ้าของกัณฑ์  นางพิมจัดเครื่องกัณฑ์อย่างสวยงามไปวัด  เณรแก้วเทศน์ได้ไพเราะจับใจผู้ฟังทั้งศาลา  นางพิมเปลื้องผ้าสไบชั้นนอกบูชากัณฑ์เทศน์  ต่อมานางสายทอง*พี่เลี้ยงนางพิมช่วยเป็นสื่อให้ทั้งสองคนได้พบกัน  เณรแก้วขอให้พระสึกให้แล้วลอบไปพบนางพิมที่ไร่ฝ้าย   ทั้งสองผูกสมัครรักใคร่กัน   ตอนดึกพลายแก้วลอบเข้าหานางพิมถึงในห้องนอนแล้วกลับไปบวชเป็นเณรตามเดิม  ระหว่างนั้นขุนช้างซึ่งเป็นพ่อม่ายมาติดพันนางพิมพยายามเกี้ยวนางอยู่เสมอและจะส่งผู้ใหญ่มาสู่ขอแต่นางพิมไม่ไยดี  นางพิมบอกให้พลายแก้วมาสู่ขอและมอบเงิน 5 ชั่งให้พลายแก้วนั่งช้างกลับไปกาญจนบุรี   พลายแก้วสัญญาว่าจะกลับมาภายใน 7 วัน  พลายแก้วไปขอร้องนางทองประศรี*มารดาให้มาสู่ขอนางพิม  ทั้งสองจึงได้แต่งงานกันตามประเพณี  ขุนช้างจำยอมมาเป็นเพื่อนเจ้าบ่าวด้วยความสะเทือนใจ  แม้นางพิมจะแต่งงานไปแล้วขุนช้างก็ยังมุ่งมั่นที่จะหาโอกาสช่วงชิงนางมาเป็นของตนให้จงได้

ต่อมาเกิดศึกเชียงใหม่พลายแก้วถูกเกณฑ์ไปรบ   ระหว่างที่พลายแก้วไปทัพนางพิมป่วยหนัก  ขรัวตาจู*จับยามดูรู้ว่านางเคราะห์ร้ายหนักจะต้องแก้ไขด้วยการเปลี่ยนชื่อเป็นวันทอง  เมื่อนางวันทองหายป่วย   ขุนช้างทำอุบายลวงนางวันทองและนางศรีประจันว่าพลายแก้วเสียชีวิตแล้วและแจ้งว่าตามกฎหมายถ้าสามีไปทัพแล้วตายภรรยาจะต้องตกเป็นม่ายหลวง  ดังนั้นควรให้นางวันทองแต่งงานกับตนเสีย  นางศรีประจันเชื่อสนิทจึงบังคับนางวันทองให้แต่งงานกับขุนช้าง  เมื่อนางไม่ยินยอมนางศรีประจันก็ถึงกับเฆี่ยนตีบุตรสาว

ฝ่ายพลายแก้วชนะศึกทั้งยังได้นางลาวทอง*ลูกสาวนายบ้านจอมทอง*มาเป็นภรรยาอีกคนหนึ่ง   เมื่อกลับถึงอยุธยาได้เข้าเฝ้าพระพันวษา*  พลายแก้วก็ได้ประทานยศเป็นขุนแผน  ขุนแผนพานางลาวทองเดินทางกลับบ้าน  เมื่อเรือมาถึงท่าน้ำหน้าบ้านนางวันทองลงไปหาเล่าความที่ถูกขุนช้างทำอุบายหลอกลวง   ขุนแผนโกรธมากจะไปฆ่าขุนช้าง  นางลาวทองจึงออกมาห้ามและเตือนว่าไม่ควรฟังความข้างเดียว  ทำให้นางวันทองโกรธมาก  หญิงทั้งสองทะเลาะกันอย่างรุนแรง  ขุนแผนพยายามห้ามแต่ไม่มีใครยอมเชื่อฟัง  นางวันทองกล่าวหาว่าขุนแผนถูกเสน่ห์นางลาวทอง  ทำให้ขุนแผนโกรธหุนหันพานางลาวทองจากไป  นางวันทองเสียใจมากอีกทั้งไม่ประสงค์จะเป็นภรรยาขุนช้างจึงตั้งใจผูกคอตายแต่นางสายทองช่วยไว้ได้  นางวันทองจึงต้องตกเป็นภรรยาขุนช้างทั้งที่ไม่เต็มใจ

ขุนแผนกลับบ้านไปได้ 2 คืน  หวนคิดถึงนางวันทองจึงย้อนกลับมาเมืองสุพรรณอีก  ขุนแผนเข้าไปในบ้านขุนช้าง  สะกดให้ทุกคนหลับสะเดาะกลอนเข้าไปในห้องเห็นขุนช้างและนางวันทองหลับอยู่ด้วยกันก็บันดาลโทสะจับทั้งสองคนมัดกันไว้แล้วผูกโยงกับหลังคา  ขุนแผนแกล้งเอะอะให้ทุกคนรู้ เรียกพันโชติ*นายบ้านให้มารับรู้เรื่องที่ขุนช้างชิงภรรยาของตนไป  แล้วเรียกให้ขุนช้างและนางวันทองออกมาเจรจากัน  นางวันทองแค้นใจมากไม่ออกไปพบ  ทำให้ขุนแผนโกรธด่าประจานนางจนสาแก่ใจแล้วกลับไปกาญจนบุรี  นางวันทองอยู่กับขุนช้างแม้จะไม่รักแต่ขุนช้างก็รักนางมาก

ขุนแผนแค้นขุนช้างที่ก่อเหตุให้ตนเดือดร้อนหลายครั้งจึงคิดแก้แค้นด้วยการบุกรุกขึ้นเรือนขุนช้างพานางวันทองหนีไป  ขุนช้างทูลฟ้องพระพันวษาว่าขุนแผนลักพาภรรยาของตนไปและซ่องสุมโจรคิดการกบฏ  พระพันวษาโปรดให้จมื่นศรียกพล 5,000 คนไปพิสูจน์ความจริงและให้เกลี้ยกล่อมขุนแผนมาเฝ้า  หากไม่ยอมมาให้จับเป็น  ขุนแผนไม่ยอมมาเฝ้าเพราะเกรงพระอาญา  ในที่สุดก็พานางวันทองหนีเข้าป่าไป  ทั้งนางวันทองและขุนแผนกลับมารักกันเหมือนเดิม  ทั้งสองตระเวนอยู่ในป่าหลายเดือนจนกระทั่งนางวันทองตั้งครรภ์  ขุนแผนจึงพานางไปขออาศัยพระพิจิตร*  ต่อมาขุนแผนเกรงว่าพระพิจิตรจะมีโทษไปด้วยจึงได้ขอลุแก่โทษ  นางวันทองและขุนแผนจึงถูกส่งตัวมาอยุธยา  พระพันวษาทรงชำระความอย่างยุติธรรมได้ความว่าขุนช้างเป็นผู้ผิดจึงทรงตัดสินให้ขุนแผนชนะความและประทานนางวันทองคืนให้ขุนแผน

นางวันทองอยู่กับขุนแผนได้ไม่กี่วัน  ขุนแผนขอให้จมื่นศรี*ทูลขอนางลาวทองให้ตน  พระพันวษากริ้วจึงทรงสั่งจำคุกขุนแผน  ขุนช้างได้โอกาสพาพวกมาดักฉุดนางวันทองขณะกลับจากเยี่ยมขุนแผน  นางวันทองคลอดลูกชายที่บ้านขุนช้าง  ตั้งชื่อว่าพลายงาม  เมื่อพลายงามอายุได้ 9 ขวบ  ขุนช้างแน่ใจว่าไม่ใช่ลูกของตนจึงลวงไปฆ่าในป่า  พลายงามเพียงแต่สลบไปเพราะพรายของขุนแผนช่วยไว้  พรายมาเข้าฝันบอกนางวันทอง   นางจึงไปช่วยลูกแล้วจัดเสบียงให้เดินทางไปหาย่าคือนางทองประศรีที่กาญจนบุรีเพราะเกรงว่าถ้าขุนช้างรู้ว่าไม่ตายก็จะตามมาฆ่าอีก

พลายงามเติบโตขึ้นได้เล่าเรียนเป็นผู้มีวิชาอาคมผู้หนึ่งได้โอกาสอาสาไปรบศึกเชียงใหม่ได้รับประทานยศเป็นจมื่นไวยวรนารถ*และได้แต่งงานกับนางศรีมาลา*ธิดาพระพิจิตร  พร้อมนางสร้อยฟ้า*ธิดาเจ้าเมืองเชียงใหม่   ในงานแต่งงานจมื่นไวย  นางวันทองและขุนช้างมาช่วยงาน  ขุนช้างเมาอาละวาดพูดดูหมิ่นจมื่นไวยและเท้าความไปถึงเหตุการณ์ที่ตนพาไปฆ่า  จึงถูกจมื่นไวยและพวกทำร้าย  ขุนช้างทูลฟ้องพระพันวษาและแต่งเรื่องเติมว่าจมื่นไวยท้าทายไปถึงพระองค์ด้วย  พระพันวษาทรงเชื่อว่าขุนช้างคงจะถูกทำร้ายจริงแต่ไม่ทรงเชื่อว่าจมื่นไวยท้าทายพระองค์  โปรดให้ชำระความตามฟ้อง  พวกขุนนางที่ไปร่วมงานเป็นพยานว่าขุนช้างพูดล่วงเกินจริง  ขุนช้างไม่ยอมรับว่าตนเคยลวงจมื่นไวยไปฆ่าครั้งยังเยาว์  เมื่อปราศจากหลักฐาน  ทั้งขุนช้างและจมื่นไวยจึงต้องพิสูจน์กันด้วยการดำน้ำ  ขุนช้างไม่สามารถดำน้ำได้จะต้องถูกประหาร   ระหว่างที่ถูกจองจำรอการประหาร  นางวันทองไปอ้อนวอนขอร้องให้จมื่นไวยช่วยทูลขออภัยโทษให้ขุนช้าง  จมื่นไวยเห็นแก่มารดาจึงไปทูลขอให้  ขุนช้างจึงรอดชีวิต

ต่อมาจมื่นไวยคิดอยากให้บิดามารดาอยู่พร้อมหน้ากันจึงบุกขึ้นเรือนขุนช้างสะกดให้ทุกคนหลับ  ปลุกนางวันทองให้ตามมาที่บ้านของตน  นางวันทองพยายามห้ามจมื่นไวยโดยเตือนให้ตระหนักถึงสถานภาพที่เป็นขุนนางระดับสูงจึงไม่ควรประพฤติตนโดยพลการและแนะนำให้ไปหารือกับขุนแผนไปทูลฟ้องพระพันวษา  แต่จมื่นไวยไม่ยอมฟังและดึงดันบังคับพานางวันทองไปบ้านตนจนได้

ขุนช้างถวายฎีกากรณีดังกล่าว  พระพันวษาทรงพิจารณาคดีแล้วมีพระดำริว่านางวันทองเป็นต้นเหตุของความยุ่งยากทั้งมวล  มีพระประสงค์จะตัดต้นเหตุให้เด็ดขาด  จึงรับสั่งให้นางวันทองตัดสินใจว่าจะไปอยู่กับขุนแผน  ขุนช้าง หรือบุตรชายคือจมื่นไวย  นางวันทองไม่ได้กราบทูลว่าจะเลือกผู้ใดแต่นางทูลถึงความรู้สึกและความผูกพันของตนที่มีต่อคนทั้งสาม  ทำให้พระพันวษากริ้วมากเข้าพระทัยว่านางวันทองประสงค์จะครองสามีทั้งสองคนจึงทรงสั่งประหารนาง  จมื่นไวยทูลขออภัยโทษให้มารดา  พระพันวษาก็ทรงยกโทษให้แต่นางถูกประหารไปก่อนแล้ว  พระพันวษาสลดพระทัยมาก   ทรงสงสารจมื่นไวยจึงประทานทรัพย์ให้จัดงานศพนางวันทองอย่างเต็มที่  จมื่นไวยบวชเป็นภิกษุ   ส่วนขุนช้างบวชเณรอุทิศส่วนกุศลให้นางวันทอง

นางวันทองตายแล้วไปเกิดเป็นเปรต  เมื่อจมื่นไวยจะยกทัพไปรบกับพลายชุมพลซึ่งปลอมเป็นมอญยกทัพมา  เปรตนางวันทองเป็นห่วงจมื่นไวยเกรงว่าจะเสียทีจึงแปลงร่างเป็นหญิงงามมายืนรออยู่  เมื่อจมื่นไวยเข้าไปเกี้ยว  นางก็กลับร่างเป็นเปรต  แล้วบอกว่าตนเป็นมารดามาเตือนด้วยความห่วงใย  จมื่นไวยได้แต่เศร้าใจที่มารดายังไม่พ้นบาป  แม้ตนจะทำบุญส่งไปให้มากแล้วก็ตาม