วานรเขลาเป็นตัวละครในเรื่องกฬายมุฏฐิชาดก  ทุกนิบาต  ในนิบาตชาดก

ในแผ่นดินพระเจ้าพรหมทัต*แห่งเมืองพาราณสี  พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นผู้ถวายอรรถธรรมของพระราชา  เป็นอธิบดีผู้ชี้ขาดในสรรพกิจราชการ  เวลานั้นมีพวกโจรเข้าปล้นปัจจันตคามบ้านปลายด่าน  ชาวบ้านเดือดร้อนมาก  ทหารเคยออกปราบปรามก็ไม่สามารถระงับการจลาจลได้  พระเจ้าพรหมทัตเตรียมพลยกออกไป  เมื่อถึงประตูอุทยานทรงให้ตั้งทัพอยู่ก่อน  พวกพลทหารพากันนึ่งถั่วราชมาสแล้วเทใส่รางไว้ให้ม้า

วานรฝูงใหญ่อาศัยอยู่ในอุทยานนั้น  วานรตัวหนึ่งเห็นถั่วราชมาสก็วิ่งลงมาฉวยใส่ปากเต็มแก้มทั้ง 2 ข้าง  กำใส่มือไปอีก 2 กำมือแล้ววิ่งขึ้นต้นไม้  ขณะนั้นถั่วเมล็ดหนึ่งตกลงมาที่พื้นดิน  วานรก็ทิ้งถั่วในปากและในมือ  วิ่งลงจากต้นไม้เที่ยวมองหาถั่วที่ตกหาย  เมื่อไม่เห็นก็วิ่งกลับขึ้นต้นไม้ไม่เหลือถั่วสักเมล็ดเดียวจึงลงนั่งเจ่าอยู่บนกิ่งไม้  ราวกับคนแพ้ความต้องถูกปรับเสียทรัพย์ถึงพันหนึ่ง

พระเจ้าพรหมทัตทอดพระเนตรเห็นดังนั้นก็ประหลาดพระทัยตรัสถามอำมาตย์โพธิสัตว์ผู้ถวายอรรถธรรมว่าวานรทำอาการอย่างนั้นเพราะเหตุใด  อำมาตย์โพธิสัตว์ตอบว่าวานรตัวนี้เบาปัญญา  ทิ้งของมากเสียแล้วเที่ยวค้นหาของเล็กน้อย  ถั่วทั้งกำก็ปาทิ้งไป  ทั้งถั่วในปากก็ยังคายทิ้ง  เที่ยววิ่งหาถั่วเมล็ดเดียวที่พื้นดิน  อำมาตย์ผู้ถวายอรรธธรรมทูลเชิญพระราชาเข้าไปใกล้วานรแล้วกล่าวว่าพวกทหารที่ยกมาครั้งนี้ก็ดี  พวกอื่นที่ละโมบก็ดี  ต้องละของมากเพื่อมาหาของน้อยเช่นเดียวกันเพราะทหารของพระเจ้าพรหมทัตยกมาในฤดูฝน  หนทางทุกแห่งเต็มไปด้วยน้ำ  โยธาทั้ง 4 เหล่าจะพากันลำบากป่วยไข้ล้มตายถึงความพินาศ  อย่างนี้ได้ชื่อว่าเสียสละของใหญ่เพราะอยากได้ของพอประมาณคือการรักษาหมู่บ้านปลายด่านเล็กๆ เท่านั้น  พระองค์ไม่ควรยกพลไปในฤดูฝนเช่นนี้

พระเจ้าพรหมทัตได้ฟังก็ทรงตรึกตรองและทรงเห็นชอบด้วยจึงสั่งให้เลิกทัพกลับพระนคร  กิตติศัพท์ลือไปไกลถึงข้าศึกว่าพระราชายกทัพจะออกไปรบ  พวกโจรปล้นเมืองก็หนีไปหมด