วานรโพธิสัตว์เป็นตัวละครในเรื่องตโยธัมมชาดก เอกนิบาต ในนิบาตชาดก

ในสมัยพระเจ้าพรหมทัตครองเมืองพาราณสี พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นลูกของพญาวานร พญาวานรจะฆ่าลูกทุกตัวเพราะกลัวว่าลูกโตขึ้นจะแย่งเป็นนายฝูง มารดาจึงไปแอบตกลูกวานรโพธิสัตว์ที่ตำบลอื่น เมื่อโตขึ้นวานรโพธิสัตว์ประสงค์จะพบบิดาจึงให้มารดาพาไป เมื่อพญาวานรได้พบวานรโพธิสัตว์ก็แกล้งกอดรัดอย่างรุนแรงเพื่อจะให้ตาย แต่วานรโพธิสัตว์มีกำลังมากกว่าก็กางแขนออกกอดรัดบิดาไว้แน่นจนพญาวานรทนไม่ได้ต้องปล่อยบุตร พญาวานรจึงคิดว่าลูกวานรนี้โตขึ้นต้องฆ่าตนแน่ๆ จะต้องหาอุบายฆ่าเสียก่อนโดยจะให้ผีเสื้อน้ำฆ่าแทน จึงใช้ให้วานรโพธิสัตว์ไปเก็บดอกบัวในสระน้ำที่มีผีเสื้อน้ำสิงอยู่ เมื่อวานรโพธิสัตว์ไปถึงสระน้ำนั้นเห็นแต่รอยเท้าที่ลงไปในสระ ไม่มีรอยเท้าที่ขึ้นมา วานรโพธิสัตว์ก็หยั่งรู้ได้ว่าต้องมีผีเสื้อน้ำอยู่ จึงไม่ลงไปเก็บดอกบัวในสระ แต่ปีนเก็บดอกบัวจากข้างสระแทน จนได้ดอกบัวเป็นอันมาก ผีเสื้อน้ำเห็นวานรโพธิสัตว์มีปัญญาเป็นที่น่าอัศจรรย์ จึงปรากฏกายแล้วกล่าวสรรเสริญว่าวานรโพธิสัตว์มีธรรม 3 ประการ คือ เป็นผู้มีปัญญา เป็นผู้กล้าหาญ และเป็นผู้รู้อุบายทั้งปวงอย่างทั่วถึงโดยฉับพลัน คุณธรรม 3 ประการนี้มีในบุคคลใดบุคคลนั้นย่อมพ้นภัยจากข้าศึกศัตรู แล้วผีเสื้อน้ำอาสานำดอกบัวเดินไปส่งให้ เมื่อพญาวานรเห็นดังนั้นก็ผิดหวังเกิดความแค้นจนหัวใจแตกเป็น 7 เสี่ยง สิ้นชีวิต ฝูงบริวารวานรทั้งหลายจึงพร้อมกันตั้งให้เป็นพญาวานรปกครองสืบไป