วิธุรบัณฑิตเป็นตัวละครในเรื่องวิธุรชาดก  มหานิบาต  ในนิบาตชาดก  เป็นพระโพธิสัตว์

ครั้งพระเจ้าธนัญชัยโกรพย*ราชครองกรุงอินทปัตต์*  แคว้นกุรุ*  ทรงมีราชเสวกผู้สอนอรรถธรรมชื่อวิธุรบัณฑิต  เป็นผู้ที่แสดงธรรมได้เป็นที่จับใจของผู้ฟัง  ทำให้พระราชาในชมพูทวีปพอพระทัย  ฟังธรรมจนไม่ยอมกลับแว่นแคว้นของตน

ครั้งหนึ่งมีพราหมณ์มหาศาล 4 คนอยู่ในกรุงพาราณสี  ทั้งหมดเป็นเพื่อนกัน  เมื่อชราพิจารณาเห็นโทษในกามคุณจึงออกบวชอยู่ในหิมวันตประเทศ  ครั้นต้องการฉันอาหารที่มีรสเปรี้ยวรสเค็มก็เข้าไปในเมืองกาลจัมปาก  เมืองนั้นมีกุฎุมพี 4 สหายเลื่อมใสฤๅษีทั้งสี่   กุฎุมพีต่างก็ไปรับฤๅษีแต่ละตนมาที่บ้านและถวายอาหาร  เมื่อประสงค์จะพักผ่อนฤๅษีตนหนึ่งไปดาวดึงส์  ตนหนึ่งไปภพพญานาค  ตนหนึ่งไปภพพญาครุฑ  อีกตนหนึ่งไปอุทยานมิคาชินะของพระเจ้าโกรพยราช  ฤๅษีแต่ละตนก็กลับมาเล่าให้กุฎุมพีอุปัฏฐากของตนฟังถึงสมบัติและความงดงามของสถานที่นั้นๆ  กุฎุมพีทั้งสี่ฟังแล้วก็ตั้งหน้าบำเพ็ญบุญ  ตั้งความปรารถนาไปเกิดในที่ซึ่งฤๅษีของตนเล่าให้ฟังนั้น  เมื่อสิ้นอายุ  คนหนึ่งเกิดเป็นท้าวสักกเทวราช (พระอินทร์) คนหนึ่งเกิดเป็นพญานาคในนาคพิภพ คนหนึ่งเกิดเป็นพญาครุฑ  คนหนึ่งเกิดเป็นโอรสพระเจ้าธนัญชัย

เมื่อพระเจ้าธนัญชัยสิ้นพระชนม์  กุฎุมพีผู้เกิดเป็นโอรสได้ครองราชสมบัติมีพระนามเหมือนพระบิดา   พอพระทัยในการทรงสกา  และทรงตั้งอยู่ในโอวาทของวิธุรบัญฑิต บำเพ็ญทานและรักษาศีลอยู่เป็นนิจ  วันหนึ่งทรงสมาทานอุโบสถศีลแล้วเสด็จไปที่อุทยานเจริญสมณธรรม ณ ที่นั้น  ท้าวสักกเทวราชก็เสด็จมาเจริญสมณธรรมในมุมหนึ่งในอุทยานนั้น  วรุณนาคราชก็มาบำเพ็ญธรรมอีกข้างหนึ่ง  พญาครุฑก็ลงมาเจริญสมณธรรมอยู่อีกข้างหนึ่ง  เมื่อทั้งสี่องค์ได้พบกันก็ปราศรัยกันด้วยความยินดีเพราะเคยรักใคร่กันมาแต่ชาติปางก่อน  ท้าวสักกะถามว่าพวกตนทั้งสี่ล้วนสมาทานอุโบสถศีล    ศีลของใครจะประเสริฐกว่ากัน

วรุณนาคราชบอกว่าศีลของตนประเสริฐที่สุดแม้ตนจะเห็นพญาครุฑซึ่งเป็นศัตรูที่เอาชีวิตตน  ตนก็ไม่ถือโกรธเรียกว่าเป็นผู้สงบในโลก พญาครุฑกล่าวว่านาคนั้นเป็นอาหารอย่างดีของตน  แต่ตนเห็นนาคแล้วระงับความอยากไว้ได้  ไม่ทำชั่วเพราะอยากได้อาหาร ศีลของตนจึงประเสริฐที่สุด  ท้าวสักกเทวราชตรัสว่าพระองค์ละสมบัติในเทวโลกลงมารักษาศีลในโลกมนุษย์เพราะเห็นการรักษาศีลสำคัญ  ดังนั้นศีลของพระองค์ประเสริฐที่สุด  พระเจ้าธนัญชัยตรัสว่าพระองค์สละวัตถุกามและกิเลสกามมาบำเพ็ญสมณธรรมจัดว่าเป็นผู้สงบในโลก

ทั้ง 4 องค์ต่างสรรเสริญศีลของตน  พระเจ้าธนัญชัยจึงแนะให้วิธุรบัณฑิตเป็นผู้ตัดสิน  วิธุรบัณฑิตขอให้แต่ละองค์เล่าเรื่องให้ฟังก่อนแล้วกล่าวว่าศีลที่แต่ละองค์ทรงกล่าวมานั้นล้วนเป็นสุภาษิต  คุณธรรมทั้ง 4 ประการนี้มีแก่ผู้ใดถือว่าเป็นผู้สงบในโลก  ทั้ง 4 องค์จึงมีศีลซึ่งเป็นคุณเสมอกัน  ทุกองค์ทรงยินดีตรัสสรรเสริญวิธุรบัณฑิต  ท้าวสักกะประทานผ้าทิพย์  พญาครุฑบูชาธรรมด้วยดอกไม้ทอง  พญาวรุณนาคราชบูชาด้วยแก้วมณี  พระเจ้าธนัญชัยประทานโคนม  โคอุสุภราช   รถเทียมม้าอาชาไนยและบ้านส่วย 16 บ้าน

พญานาคมีชายาชื่อวิมลาเทวี*  นางทูลถามว่าแก้วมณีของพญานาคหายไปไหน  พญานาคจึงเล่าให้ฟังว่าตนให้วิธุรบัณฑิตเพื่อบูชาธรรม  แล้วสรรเสริญการแสดงธรรมของวิธุรบัณฑิต  นางวิมลาได้ยินแล้วอยากจะฟังธรรมกถาของวิธุรบัณฑิตบ้างจึงแสร้งทำเป็นประชวรอยากได้หัวใจของวิธุรบัณฑิต  มิฉะนั้นนางจะต้องสิ้นชีวิต  พญานาคบอกว่าวิธุรบัณฑิตนั้นมีกษัตริย์ในชมพูทวีปพิทักษ์รักษาอยู่   ยากที่จะนำวิธุรบัณฑิตมานาคพิภพได้  พระนางวิมลาไม่พอพระทัย  พญานาคเกรงว่านางจะสิ้นชีวิตถ้าไม่ได้หัวใจของวิธุรบัณฑิต  นางอิรันทตี*ธิดาพญานาคอาสาบิดาว่าจะไปเสาะหาคนไปนำวิธุรบัณฑิตมา  นางอิรันทตีออกมาที่เขากาฬคีรี  แล้วฟ้อนรำร้องเพลงมีเนื้อความว่า  ผู้ใดนำหัวใจวิธุรบัณฑิตมาถวายมารดาของตนได้ตนจะยอมรับผู้นั้นเป็นสามี  ปุณณกยักษ์*นัดดาของท้าวเวสวัณได้ยินเสียงเพลงของนางจึงเข้าไปหา  และมีจิตปฏิพัทธ์ต่อนางเพราะเคยอยู่ร่วมกันแต่ปางก่อน   นางอิรันทตีจึงพาปุณณกยักษ์มาเฝ้าพระบิดา  พญานาคบอกว่าหากปุณณกยักษ์นำวิธุรบัณฑิตมาได้โดยชอบธรรมแล้วตนจะยกธิดาให้

ปุณณกยักษ์ขึ้นม้าสินธพเหาะไปเมืองอินทปัตต์  ระหว่างทางก็คิดอุบายเตรียมไปเล่นสกากับพระเจ้าธนัญชัย  เมื่อชนะสกาแล้วจะพาตัววิธุรบัณฑิตมา     ปุณณกยักษ์แวะไปเอาแก้วมณีซึ่งเป็นของมีค่าของพระเจ้าจักรพรรดิที่เขาวิบุลบรรพตใกล้เมืองราชคฤห์แล้วไปเมืองอินทปัตต์เพื่อไปถวายพระเจ้าธนัญชัย   ปุณณกยักษ์ท้าทายให้พระเจ้าธนัญชัยทรงสกา   หากพระองค์ชนะปุณณกยักษ์จะถวายแก้วมณีและม้าอาชาไนย  พระเจ้าธนัญชัยรับสั่งว่าไม่ต้องการเพราะมีแก้วมณีและม้าอาชาไนยอยู่มากแล้ว  ปุณณกยักษ์จึงสำแดงคุณวิเศษต่างๆ  ของแก้วมณีถวายให้พระราชาทอดพระเนตร  แล้วทูลถามว่าถ้าตนชนะ  พระราชาจะประทานอะไร  พระเจ้าธนัญชัยตรัสว่านอกจากพระองค์   เศวตฉัตรและพระมเหสี   ปุณณกยักษ์จะต้องการอะไรก็ได้ทั้งนั้น   เมื่อเล่นสกาปุณณกยักษ์ทูลให้พระราชาทอดลูกสกาก่อน  พระราชาชนะเนื่องมาจากมีอารักขเทวดาซึ่งเป็นพระชนนีของพระองค์ในปางก่อนคอยช่วยเหลือ   ปุณณกยักษ์ใช้อานุภาพของตนทำให้ลูกบาศก์ตกไม่ดีแต่พระราชาก็รับไว้ได้ก่อน  ปุณณกยักษ์สงสัยว่าทำไมพระองค์จึงรับได้   ในที่สุดก็รู้ว่าเป็นอานุภาพของอารักขเทวดา  จึงถลึงตาดูอารักขเทวดานั้น  อารักขเทวดาก็กลัวหนีไปจนสุดเขาจักรวาล  ดังนั้นพระเจ้าธนัญชัยจึงทรงแพ้สกา   พระราชาบอกให้ปุณณกยักษ์ขนทรัพย์ไปตามความต้องการ  ปุณณกยักษ์ทูลว่าตนไม่ต้องการทรัพย์ใดๆ  ขอแต่วิธุรบัณฑิตซึ่งเป็นแก้วประเสริฐกว่าทรัพย์เหล่านั้น  พระราชาไม่อยากให้วิธุรบัณฑิต  จึงบอกว่าไม่ควรเปรียบวิธุรบัณฑิตกับทรัพย์ของพระองค์  ปุณณกยักษ์ทูลว่าควรจะไปถามวิธุรบัณฑิตจะดีกว่า   แล้วไปถามวิธุรบัณฑิตว่าเป็นทาสของพระราชาหรือพระประยูรญาติหรือเป็นคนเสมอหรือสูงกว่าพระราชา   วิธุรบัณฑิตตอบว่าตนเป็นทาสของพระราชา  ปุณณกยักษ์ดีใจมาทูลว่าตนชนะอีกแล้ว  ส่วนพระราชาไม่พอพระทัย  กริ้ววิธุรบัณฑิต  บอกปุณณกยักษ์ให้เอาตัววิธุรบัณฑิตไป  แต่ก่อนไปขอให้ตอบปัญหาฆราวาสธรรม   วิธุรบัณฑิตก็แสดงฆราวาสธรรมถวายจนจบแล้วทูลลา  บอกปุณณกยักษ์ว่าขอเวลา 3 วันเพื่อสั่งสอนบุตรและภรรยา  แล้วพาปุณณกยักษ์ไปบ้านของตนรับรองอย่างดี   แล้วเรียกภรรยา บุตรมาฟังคำสั่งสอน  สอนลูกให้เป็นราชเสวกที่ดี  คนทั้งบ้านและชาวเมืองพากันเศร้าโศกที่วิธุรบัณฑิตจะต้องจากไป 

เมื่อครบ 3 วัน ปุณณกยักษ์ก็นั่งม้าอาชาไนยให้วิธุรบัณฑิตจับหางม้า  ระหว่างทางปุณณกยักษ์คิดจะฆ่าวิธุรบัณฑิตเสีย  แล้วเอาแต่หัวใจไป  ได้ทำทารุณกรรม  ทำร้ายต่างๆ  แต่วิธุรบัณฑิตไม่หวั่นไหวและไม่กลัวตาย   ด้วยอานุภาพของพระโพธิสัตว์วิธุรบัณฑิตจึงไม่ตาย  ขณะที่ปุณณกยักษ์ยกร่างวิธุรบัณฑิตขึ้นจะฟาดลงบนยอดเขา  วิธุรบัณฑิตถามว่าจะฆ่าตนทำไม  ปุณณกยักษ์ก็ตอบว่า  ทำไปเพื่อที่ตนจะได้นางนาคอิรันทตีเป็นภรรยา  แล้วก็เล่าถึงความต้องการของพระนางวิมลา  วิธุรบัณฑิตได้ฟังเรื่องทั้งหมดแล้วเข้าใจว่าพระนางวิมลานั้นต้องการฟังธรรมจากตน  ไม่ได้ต้องการหัวใจจึงบอกกับปุณณกยักษ์ว่าตนจะกล่าวสาธุนรธรรม 4 ประการให้ฟัง  เป็นต้นว่า  ควรตอบแทนคุณผู้ซึ่งมีอุปการคุณแก่ตน  อยู่ในบ้านผู้ใดแม้คืนเดียวได้ข้าวและน้ำก็ไม่ควรคิดร้ายแก่ผู้นั้น   ต้นไม้ที่ตนได้นั่งหรือนอนในร่มเงาก็ไม่ควรหักรานกิ่งใบ  บุคคลผู้ทำเช่นนั้นชื่อว่าประทุษร้ายต่อมิตร  หญิงที่ดีรักใคร่สามีสม่ำเสมอเรียกว่าสตรี  หญิงที่ไม่จงรักภักดีต่อสามีเรียกว่าอสตรี   บัณฑิตเตือนไม่ให้คบหญิงเช่นนี้ และไม่ทำชั่วเพราะอาศัยเหตุจากสตรี  ปุณณกยักษ์ฟังแล้วก็คิดได้ว่าตนได้เสวยสุขในบ้านของวิธุรบัณฑิตถึง 3 วัน แต่กลับคิดจะฆ่าวิธุรบัณฑิตเพราะสตรีถือว่าไม่ประพฤติตามสาธุนรธรรม  ฉะนั้นเรื่องนางนาคจึงไม่สำคัญอีกต่อไป  ควรที่ตนจะเช็ดน้ำตาของชาวเมืองอินทปัตต์ด้วยการพาวิธุรบัณฑิตไปคืน  คิดแล้วปุณณกยักษ์ก็บอกวิธุรบัณฑิตว่าตนจะพาไปส่ง  แต่วิธุรบัณฑิตให้พาลงไปนาคพิภพเพราะอยากจะเห็นพญานาค  ปุณณกยักษ์ก็ให้วิธุรบัณฑิตนั่งม้าไปด้วย   เมื่อไปถึงนาคพิภพวิธุรบัณฑิตได้แสดงธรรมแก่พระนางวิมลาและพญานาค  ทั้งสองก็โสมนัส  ปุณณกยักษ์ได้นางอิรันทตีเป็นภรรยา  แล้วพาวิธุรบัณฑิตกลับเมืองอินทปัตต์  พระเจ้าธนัญชัย  พระราชา 101 พระองค์  หมู่อำมาตย์ราษฎรพากันยินดี  พระราชาทรงถามว่ารอดพ้นมาได้อย่างไร  วิธุรบัณฑิตก็เล่าเรื่องถวายโดยละเอียด  พระเจ้าธนัญชัยโปรดให้จัดงานสมโภชวิธุรบัณฑิตเป็นเวลาถึง 1 เดือน  พระโพธิสัตว์ก็แสดงธรรมแก่มหาชนสั่งสอนพระราชาให้บำเพ็ญทานและรักษาอุโบสถกรรมตลอดชีวิต  ทั้งพระราชาและชาวเมืองล้วนรักษาศีลบำเพ็ญทาน  เมื่อสิ้นชีวิตก็ได้ไปเกิดในสวรรค์