วิริยบัณฑิตเป็นตัวละครในเรื่องวิริยบัณฑิตชาดก ในปัญญาสชาดก เป็นพระโพธิสัตว์  มีภรรยาชื่อสุชาดา* และบุตรชื่อเรวัตต*

วิริยบัณฑิตเป็นชายยากจนอาศัยอยู่ในปัญจาลนคร*  เลื่อมใสพุทธศาสนามาก  เมื่อรู้ข่าวที่พระเจ้าปัญจาลราชให้ราชบุรุษป่าวประกาศให้ชาวเมืองร่วมกันนำทองคำมาปิดองค์พระพุทธรูปที่แกะด้วยไม้แก่นจันทน์ จึงปรารถนาจะมีส่วนร่วมด้วย แต่ด้วยความยากจนไม่อาจหาทองคำมาได้ จึงบอกภรรยาและบุตรชายว่าจะขายตนเป็นทาสแลกกับทอง แต่นางสุชาดาอ้อนวอนขอให้นำนางและบุตรไปขายแทน  จนวิริยบัณฑิตต้องยินยอมตามคำขอร้องของนาง

เมื่อวิริยบัณฑิตได้ทองคำจากการขายภรรยาและบุตรแล้วก็รีบตรงไปที่กุฏาคารศาลาที่ประดิษฐานพระพุทธรูปทันที แต่ผู้ดูแลห้ามไว้  ไม่ยอมให้วิริยบัณฑิตปิดทององค์พระพุทธรูปก่อนพระราชา  วิริยบัณฑิตต้องการทำความตั้งใจของตนให้สำเร็จ จึงฝ่าฝืนคำห้ามดังกล่าว  ผู้ดูแลจึงช่วยกันฉุดรั้งวิริยบัณฑิตไว้ และแนะนำว่าหากต้องการที่จะปิดทององค์พระพุทธรูปวันนี้ให้ไปขออนุญาตจากพระราชาก่อน

วิริยบัณฑิตรีบรุดไปเฝ้าพระราชา  พระราชาทรงเห็นเป็นเรื่องขบขันที่วิริยบัณฑิตมุ่งมั่นจะปิดทองเป็นคนแรก จึงสัพยอกว่าให้วิริยบัณฑิตไปขอกับพระพุทธรูป หากพระพุทธรูปพูดตอบได้ก็ให้วิริยบัณฑิตปิดทองพระพุทธรูปได้ วิริยบัณฑิตจึงกลับมากราบพระพุทธรูปและกล่าวพรรณนาคุณของพระพุทธเจ้าที่ทรงกระทำในอดีตที่ล้วนเป็นไปเพื่อประโยชน์แห่งพระโพธิญาณ และได้อธิษฐานว่าหากคำกล่าวของตนเป็นจริงขอให้พระพุทธรูปได้กล่าวตอบด้วย มิฉะนั้นจะขอตายอยู่เบื้องหน้านี้ เทวดาที่รักษาพื้นดินไม่อาจเพิกเฉยต่อคำอ้อนวอนของวิริยบัณฑิตได้จึงเข้าไปสิงในพระพุทธรูป บันดาลให้พระพุทธรูปโยกคลอน เปล่งแสงฉัพพิธพรรณรังสี และเปล่งวาจาดังก้องกังวานไปทั่วปัญจาลนคร วิริยบัณฑิตปลื้มปีติยิ่งรีบนำทองปิดที่องค์พระพุทธรูป แต่ทองนั้นปิดได้ไม่ทั่วองค์  วิริยบัณฑิตจึงคิดว่าหากมีผู้ทำเนื้อของตนเป็นแผ่นทองคำได้ ก็จะยินดีที่สุด

ความคิดของวิริยบัณฑิตทำให้ร้อนถึงพระอินทร์ พระอินทร์แปลงกายเป็นช่างทอง วิริยบัณฑิตขอให้ช่างทองแปลงทำเนื้อของตนให้เป็นแผ่นทองคำ ช่างทองแปลงรับคำ  วิริยบัณฑิตจึงอธิษฐานว่าหากตนได้เป็นพระพุทธเจ้าเพราะผลของมังสาทานนี้ ขอให้ศัสตราวุธตกมาเบื้องหน้า สิ้นคำอธิษฐานศัสตราวุธก็ตกลงมาจากอากาศ วิริยบัณฑิตจึงใช้ศัสตราวุธนั้นเชือดเนื้อตนเองพร้อมตั้งปณิธานว่าหากยังปิดทองไม่ทั่วทั้งองค์พระพุทธรูปขออย่าให้ตนสิ้นชีวิต เมื่อช่างทองแปลงรับเนื้อจากวิริยบัณฑิตไป  ได้เนรมิตให้เป็นแผ่นทอง จนวิริยบัณฑิตสามารถปิดทองได้ทั่วองค์พระพุทธรูปเกิดความปีติจนสลบไป พระอินทร์จึงใช้ทิพยโอสถพรมร่างของวิริยบัณฑิตจนฟื้นคืนสติและมีร่างกายกลับเป็นปกติ อีกทั้งผิวพรรณยังสดใสดุจสีทองคำ พระอินทร์แสดงตัวแล้วกลับสวรรค์ การกระทำของวิริยบัณฑิตได้รับการสักการบูชาจากทั้งพระเจ้าปัญจาลราชและมหาชน พระเจ้าปัญจาลราชประทานทรัพย์ให้อยู่อย่างมีความสุขบริบูรณ์พร้อมกับภรรยาและบุตร อานิสงส์ที่กระทำทำให้มีเทวดาตามรักษาจนสิ้นอายุ  เทวดานำบุษบกทองคำมารอรับ วิริยบัณฑิตขอไปอยู่บนสวรรค์ชั้นดุสิตตามบุญบารมีที่สร้างสมในฐานะของพระโพธิสัตว์ และได้เวียนจุติมาปฏิสนธิในมนุษยโลกและเทวโลกอีกหลายครั้ง จนสุดท้ายได้ไปเกิดบนสวรรค์ชั้นดุสิตและจุติมาเกิดในวงศ์กษัตริย์และได้ตรัสรู้ใต้ต้นโพธิ์ เทพทั้งหลายได้นำสิ่งที่ดีเลิศมาสักการบูชาพระผู้ตรัสรู้ เครื่องสักการบูชาเหล่านี้ได้มาเพราะอานิสงส์ของการได้ปิดทองพระพุทธรูป