ศรีมาลาเป็นตัวละครในเสภาเรื่องขุนช้างขุนแผน เป็นธิดาพระพิจิตร*เจ้าเมืองพิจิตรกับนางบุษบา*  นางศรีมาลาเป็นภรรยาของพลายงาม*หรือจมื่นไวยวรนารถ* มีบุตรชื่อพลายเพชร*

เมื่อครั้งพลายงามอาสาสู้ศึกเชียงใหม่ ได้ทูลขอขุนแผนบิดาออกจากคุกให้มาเป็นที่ปรึกษาการทัพ เมื่อยกพลมาแวะที่เมืองพิจิตรขุนแผนจึงพาพลายงามไปเยี่ยมเคารพพระพิจิตรผู้มีบุญคุณแก่ตนได้อาศัยพึ่งครั้งที่พาวันทองหนี

คืนก่อนที่นางศรีมาลาจะได้พบพลายงาม นางฝันว่าไปเล่นน้ำเห็นดอกบัวงามจึงเก็บมาเชยชม นางเม้ย*สาวใช้คู่ใจทำนายฝันว่าจะได้คู่ ส่วนพลายงามก็ฝันเห็นสาวน้อยรูปงามนางหนึ่ง เมื่อทั้งสองคนได้พบกันพลายงามก็จำได้ทันทีว่านางศรีมาลาคือนางในฝันของตน ทั้งสองคนต่างพึงใจกันตั้งแต่แรกเห็น

พระพิจิตรเชิญขุนแผนและพลายงามให้พักที่บ้านของตน  คืนนั้นพลายงามลอบเข้าห้องนางศรีมาลาและได้นางเป็นภรรยา ขุนแผนรู้เรื่องก็ไม่สบายใจเพราะถือว่าพระพิจิตรเป็นผู้มีบุญคุณแก่ตนอย่างเหลือล้น จึงหาวิธีแก้ไขด้วยการขอหมั้นนางศรีมาลาให้แก่พลายงาม พระพิจิตรและภรรยาก็ยกให้ด้วยความยินดี

เมื่อชนะศึกเชียงใหม่แล้วพลายงามและขุนแผนมาพักทัพที่พิจิตรอีก แม้ขุนแผนจะไม่ไปพักที่บ้านพระพิจิตรแต่พลายงามก็ลอบไปหานางศรีมาลาทุกคืน ตอนเช้ามืดวันสุดท้ายนางบุษบาเห็นพลายงามออกมาจากเรือนลูกสาวจึงปรับทุกข์กับสามี พระพิจิตรไม่ต่อว่าเพราะเห็นว่าหมั้นกันแล้ว ทั้งยังเตือนภรรยาว่าเรื่องนี้จะโทษนางศรีมาลาฝ่ายเดียวก็ไม่ได้เพราะพลายงามเป็นคนเก่งมีวิชารู้เวทมนตร์สามารถทำได้ทุกอย่างไม่ว่าจะเป่ามนตร์ให้ผู้หญิงหลงรัก หรือสะเดาะกลอนเข้าไปหา พระพิจิตรจึงเพียงแต่นัดหมายเรื่องวันแต่งงานไว้

พระพันวษาทรงปูนบำเหน็จให้พลายงามเป็นจมื่นไวยวรนารถเป็นหัวหมื่นมหาดเล็กและประทานนางสร้อยฟ้า*ธิดาเจ้าเมืองเชียงใหม่ให้เป็นภรรยา  ขุนแผนทูลว่าจมื่นไวยมีภรรยาแล้วเป็นธิดาพระพิจิตร  แต่พระพันวษารับสั่งว่าจมื่นไวยนั้นจะมีภรรยาสักกี่คนก็ได้  จมื่นไวยพยายามจัดบ้านแบ่งเขตให้ภรรยาทั้งสองคนอย่างเท่าเทียมกัน จัดที่ให้แยกกันอยู่เพราะต่างคนก็ต่างมีบ่าวไพร่

นางศรีมาลาและนางสร้อยฟ้าต่างไม่ชอบหน้ากันและกัน เพราะ “ข้างศรีมาลาผัวรักมักยิ้มเย้ย   ข้างสร้อยฟ้าก็เลยทะยานใหญ่”  วันหนึ่งจมื่นไวยเล่นหมากรุกกับพลายชุมพล*และสั่งให้ภรรยาทั้งสองทำขนมเบื้องเพื่อจะใช้เป็นค่าปรับในกรณีที่เล่นแพ้   นางศรีมาลาทำขนมเบื้องอย่างคล่องแคล่วแต่นางสร้อยฟ้าทำไม่เป็นเพราะบ้านเมืองของนางไม่มีขนมชนิดนี้   ทั้งพลายชุมพลและนางทองประศรีพูดเยาะเย้ยขนมเบื้องของนางสร้อยฟ้าจนนางโกรธ ตกค่ำจมื่นไวยหยอกล้อกับนางศรีมาลา  นางศรีมาลาเปรียบว่า “ขนมเบื้องทำด้วยปากยากอะไร” นางสร้อยฟ้าเข้าใจว่านางศรีมาลานินทาตน  จึงออกมาด่าว่าเกิดการทะเลาะกันขึ้น วันรุ่งขึ้นนางสร้อยฟ้าก็ด่ากระทบอีกและยกเรื่องที่พลายงามเข้าหานางศรีมาลามาเยาะเย้ยทำให้นางศรีมาลาโกรธมาก ทั้งสองคนตบตีกัน พลายชุมพลเข้าห้ามถูกนางสร้อยฟ้าผลักตกร่องทำให้นางทองประศรีโกรธมากเมื่อหลานชายคนโปรดบาดเจ็บจึงด่าว่านางสร้อยฟ้าอย่างรุนแรง   นางสร้อยฟ้าทนไม่ได้โต้ตอบไปพอๆ กัน จมื่นไวยกลับมาได้ยินพอดี เมื่อห้ามไม่ฟังจมื่นไวยก็ใช้ไม้ไล่ตีนางสร้อยฟ้า   นางศรีมาลาต้องเข้าห้าม

นางสร้อยฟ้าแค้นใจจึงไปขอให้เถรขวาด*ช่วยทำเสน่ห์ให้จมื่นไวยและนางทองประศรีรักใคร่ตน แต่เกลียดชังนางศรีมาลา  แล้วนางสร้อยฟ้าก็แกล้งให้จมื่นไวยทุบตีนางศรีมาลา พลายชุมพลเข้าห้ามก็ถูกตีไปด้วยทำให้พลายชุมพลแค้นใจหนีไปหาบิดามารดาที่กาญจนบุรี

นางศรีมาลาเศร้าโศกคิดถึงพลายชุมพล คับแค้นใจที่จมื่นไวย เกลียดชังตนไปหลงใหลนางสร้อยฟ้า   นางทองประศรีก็ด่าว่าทุกวัน นางเกิดความรู้สึกว่า “ทั้งเรือนนี้มีแต่เขาชิงชัง   ทุกวันยังแต่ชีวิตจะวางวาย” นางจึงส่งคนไปบอกบิดามารดาว่าเจ็บหนัก พระพิจิตรและนางบุษบาลงมาเยี่ยม พอดีกับขุนแผนมาดูเหตุการณ์เพราะได้ข่าวว่าจมื่นไวยถูกเสน่ห์ นางศรีมาลาเล่าเรื่องคับแค้นของตนให้พ่อแม่ฟัง โดยเฉพาะที่ถูกจมื่นไวยเฆี่ยนตี พระพิจิตรต่อว่าจมื่นไวยที่ผิดสัญญา  จมื่นไวยโกรธพ่อตาแม่ยายจึงพูดล่วงเกินกระทบกระเทียบอย่างรุนแรง ทำให้ขุนแผนโกรธเพราะถือว่าพระพิจิตรเป็นผู้มีบุญคุณแต่เห็นว่าลูกต้องมนตร์เสน่ห์จึงพยายามเตือนสติและยกตัวอย่างนิยายที่แสดงโทษของเมียสองต้องห้าม  ขุนแผนจับเสน่ห์ได้แต่จมื่นไวยไม่เชื่อ  ขุนแผนโกรธตัดพ่อตัดลูกและทวงดาบฟ้าฟื้น*คืน  ก่อนกลับกาญจนบุรีขุนแผนสั่งให้นางพราย 2 ตนอยู่คุ้มครองนางศรีมาลา  เมื่อพระพันวษาจะชำระความเรื่องมนตร์เสน่ห์  ได้ให้นางศรีมาลาออกไปรับขุนแผนมาเฝ้า

นางสร้อยฟ้ารู้ว่านางศรีมาลาจะไปรับขุนแผน  เกรงว่าตนจะมีความผิดจึงสั่งบ่าวไพร่ราว 10 คนให้ไปรอดักฆ่าศรีมาลากลางทางแต่พรายที่รักษานางศรีมาลารู้จึงช่วยกันจับไว้เสียก่อน นางสร้อยฟ้าปฏิเสธเรื่องทำเสน่ห์และทูลกล่าวหานางศรีมาลาว่าเป็นชู้กับพลายชุมพล   นางศรีมาลาทูลว่าไม่จริงเพราะขณะที่พลายชุมพลหนีไปนั้นอายุเพียง 7 ขวบเท่านั้น  เมื่อคู่ความให้การไม่ตรงกันและไม่สามารถพิสูจน์ข้อเท็จจริงได้   มีข้อกฎหมายให้ใช้น้ำและไฟเป็นข้อพิสูจน์   นางศรีมาลาจึงขอลุยไฟพิสูจน์ความสัตย์ของตน   ทำให้นางสร้อยฟ้าต้องจำยอมลุยไฟด้วย ในพิธีลุยไฟพระพันวษาทรงสั่งให้ขุนแผน จมื่นไวย และพลายชุมพลสาบานว่าจะไม่เข้าข้างใคร  นางศรีมาลาอธิษฐานว่าถ้าตนทำชู้กับพลายชุมพล ขอให้ไฟไหม้เท้า ถ้าตนซื่อสัตย์ต่อสามีก็ขออย่าให้ถูกพิษไฟแล้วเข้าเดินในรางไฟที่เจ้าหน้าที่จัดไว้ “ลีลาศดั่งราชเหมหงส์  เยื้องย่างเหยียบลงหาร้อนไม่   นางมิได้หวาดหวั่นพรั่นฤทัย  ลุยมาลุยไปได้สามที”

นางศรีมาลาพิสูจน์ความบริสุทธิ์ของตนได้สำเร็จ ส่วนนางสร้อยฟ้าพอย่างเท้าเข้าไปในรางก็ถูกไฟเผาจนต้องกระโจนออกมาทำให้จมื่นไวยโกรธมาก  นางทองประศรีและพลายชุมพลก็โกรธเพราะประจักษ์หลักฐานว่านางสร้อยฟ้าทำผิดจริง

พระพันวษาทรงตัดสินให้ประหารชีวิตนางสร้อยฟ้า นางทองประศรีสงสารจึงบอกให้นางศรีมาลาทูลขออภัยโทษให้   นางศรีมาลาไม่อาฆาตจองเวรจึงทูลขออภัยโทษให้โดยอ้างว่านางสร้อยฟ้ามีครรภ์ได้ 7 เดือนแล้ว พระพันวษาจึงทรงยกโทษประหารให้แต่ให้เนรเทศออกจากเมืองไป  ต่อมานางศรีมาลาคลอดบุตรให้ชื่อว่าพลายเพชร*