คามณีจันท์เป็นตัวละครในเรื่องคามณีจันทชาดก ติกนิบาต ในนิบาตชาดก

พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นโอรสของพระเจ้าพรหมทัต*หรือพระเจ้าชนสันธะ*แห่งกรุงพาราณสี* มีพระนามว่าอาทาสมุขกุมาร* เมื่อชันษาได้ 7 ปี พระบิดาสิ้นพระชนม์ อำมาตย์ทั้งหลายเห็นว่าพระกุมารยังเยาว์จึงคิดจะทดสอบพระปัญญา เหล่าอำมาตย์นำวานรตัวหนึ่งตกแต่งร่างกายอย่างมนุษย์แล้วนำมาเฝ้าอาทาสมุขกุมารเพื่อขอให้ตั้งเป็นผู้วินิจฉัยคดี แต่พระกุมารดูออกว่ามิใช่มนุษย์จึงไม่ยอมรับวานรตัวนั้น พวกอำมาตย์ทำเช่นนี้อยู่ 3 ครั้งจึงเชื่อแน่ว่าพระกุมารเป็นผู้ทรงปัญญาจึงถวายราชสมบัติให้

พราหมณ์ผู้หนึ่งชื่อคามณีจันท์เคยเป็นข้าบาทมูลิกาของพระเจ้าชนสันธะพระบิดาของพระเจ้าอาทาสมุข เมื่อพระเจ้าชนสันธะสิ้นพระชนม์ คามณีจันท์ก็ออกไปทำไร่อยู่นอกเมือง เนื่องจากไม่มีโค คามณีจันท์จึงไปขอยืมโคจากเพื่อนบ้าน เมื่อจะนำโคไปคืนโคถูกโจรลักไปก่อนแล้ว คามณีจันท์จึงถูกฟ้องเป็นคดีความ

ต่อมาคามณีจันท์เดินทางไปเยี่ยมสหายที่บ้าน ภรรยาของสหายซึ่งตั้งครรภ์ได้ 7 เดือนจะทำอาหารต้อนรับแต่พลาดตกบันไดจนแท้งบุตร คามณีจันท์จึงถูกสหายฟ้องเป็นคดีความอีกกระทงหนึ่ง จากนั้นสหายก็พาคามณีจันท์ออกเดินทางไป ขณะเดินผ่านบ้านหลังหนึ่ง คนเลี้ยงม้าไม่สามารถต้อนให้ม้ากลับเข้าบ้านได้ จึงร้องบอกให้คามณีจันท์ช่วยเอาอะไรปาไปที่ม้า เพื่อให้กลับเข้าบ้านด้วย แต่เมื่อคามณีจันท์ปาก้อนหินไปถูกม้า ทำให้ม้าขาหัก คนเลี้ยงม้าจึงคุมตัวไปฟ้องคดีความด้วยอีกคนหนึ่ง คนทั้งสามพาคามณีจันท์เดินทางไปเพื่อฟ้องคดีความแก่พระเจ้าอาทาสมุข

ระหว่างทางคามณีจันท์หมดปัญญาหาทางชดใช้ความเสียหายให้แก่คนทั้งสาม จึงคิดจะฆ่าตัวตาย เมื่อเห็นภูเขาลูกหนึ่งมีหน้าผาสูงชันก็ขอให้ทั้งสามรอสักครู่ตนจะไปขับถ่ายหลังภูเขาลูกนั้น คามณีจันท์ขึ้นไปบนภูเขาแล้วกระโดดลงมาตกไปถูกช่างสานเสื่อคนหนึ่งเสียชีวิตทันที ลูกของช่างจึงคุมตัวคามณีจันท์ไปรับโทษอีกคดีหนึ่ง ครั้นเดินผ่านบ้านหลังหนึ่ง นายบ้านถามว่าจะไปไหน คามณีจันทร์ตอบว่าจะไปเฝ้าพระราชา นายบ้านจึงฝากปุจฉาไปทูลถามพระเจ้าอาทาสมุข ระหว่างทางมีผู้ฝากปุจฉามาทูลถามอีกรวมเป็น 10 คำถาม พระเจ้าอาทาสมุขจึงได้ทรงแสดงปัญญาในการพิพากษาคดีของคามณีจันท์จนคามณีจันท์พ้นผิดทุกข้อ ทั้งยังได้วิสัชนาข้อปุจฉา 10 เรื่องที่ประชาชนฝากให้คามณีจันท์มาทูลถาม เมื่อพระองค์ได้ทรงตอบข้อวินิจฉัยทั้งหมดแล้ว ก็ประทานทรัพย์แก่คามณีจันท์ คามณีจันท์จึงเดินทางกลับ