สมิงอายมนทะยาเป็นตัวละครในเรื่องราชาธิราช  เป็นทหารฝ่ายมอญ

หลังจากที่พระเจ้าราชาธิราช* ทรงสละราชสมบัติชั่วคราวและเสด็จไปประทับอยู่ ณ เมืองเมาะตะมะ* ครบ 3 เดือน ก็ทรงยกทัพกลับเมืองหงสาวดี*  แต่ในขณะนั้นทัพของมังรายกะยอฉะวา* กำลังล้อมเมืองหงสาวดี  ทำให้พระองค์ไม่สามารถส่งข่าวแก่พระยาเกียร* ซึ่งอยู่ในเมืองหงสาวดีได้ อายมนทะยานายทหารชั้นผู้น้อยซึ่งประจำหน้าช้างพระที่นั่งของพระเจ้าราชาธิราชได้อาสาเป็นผู้ส่งข่าว พระเจ้าราชาธิราชจึงทรงตั้งให้เป็นสมิงอายมนทะยา สมิงอายมนทะยาใช้อุบายฝ่าทัพพม่าเข้าเมืองหงสาวดีโดยยอมให้ตนเองถูกโบยตีแล้วหลอกพม่าว่าไม่ได้รับความเป็นธรรม จึงพาพรรคพวกอีก 8 คนหนีทัพมาสวามิภักดิ์ต่อพม่า  ชั้นแรกนั้นมังรายกะยอฉะวาไม่เชื่อจึงให้จองจำสมิงอายมนทะยากับพวกไว้ ต่อมาสมิงอายมนทะยาขอพิสูจน์ความจริงใจ โดยให้พม่าจองจำแต่เฉพาะตนเองแล้วให้ทหารมอญ 8 คนที่หนีมาพร้อมกันนั้นแต่งตัวเป็นทหารพม่าออกไปร่วมสงคราม ทหารมอญทั้ง 8 คนก็ตัดศีรษะทหารฝ่ายมอญกลับทัพพม่าทุกวัน เมื่อพม่าหลงเชื่อให้สมิงอายมนทะยาแต่งตัวเป็นทหารพม่าออกรบด้วย สมิงอายมนทะยาและพรรคพวกได้ทีจึงวิ่งหนีเข้าสู่ทัพมอญแล้วเข้าเมืองหงสาวดีส่งข่าวได้ 

ครั้นถึงเวลาที่จะนำข่าวจากเมืองหงสาวดีไปยังทัพพระเจ้าราชาธิราช ณ เมืองเสี่ยง สมิงอายมนทะยาได้ออกอุบายเอาหยวกกล้วยมาทำแพ แล้วนอนบนแพนั้น  โดยถือดาบไว้ข้างตัวมีปลาเน่ากองไว้ข้างตัวทั้งซ้ายขวา  แล้วเอาเฝือกคลุมร่าง  เอาน้ำผึ้งทาเฝือกให้แมลงวันตอม  เมื่อแบกศพออกจากเมือง ให้หญิงคนหนึ่งเดินร้องไห้ตามไปทำทีว่าอาลัยสามีที่เสียชีวิตด้วยโรคไข้ทรพิษ แล้วปล่อยแพลอยไปตามน้ำ ผ่านทัพพม่า ทหารพม่ากลัวติดเชื้อจึงปล่อยให้แพผ่านทัพไป สมิงอายมนทะยาจึงกลับออกไปส่งข่าวแก่ทัพของพระเจ้าราชาธิราชที่อยู่ ณ เมืองเสี่ยง  เมื่อมังรายกะยอฉะวาทราบว่าสมิงอายมนทะยาสามารถฝ่าทัพพม่าไปได้ด้วยอุบาย  ก็ส่งแม่ทัพชื่อมังสะเรจอง*ไปขอดูตัวพร้อมกับประทานเครื่องม้าทองคำสำรับหนึ่งให้สมิงอายมนทะยาไว้เป็นเกียรติและตรัสสรรเสริญว่า “สมิงอายมนทะยานี้มันดีจริง ชะรอยมิใช่มนุษย์ มีปัญญาดั่งเทพยดาอันสามารถหาผู้เสมอมิได้ มิเสียทีเป็นทหารอันยิ่ง”