TLD-003-4285

สรภะ (ชื่อตัวละคร)

สรภชาดก   นิบาตชาดก  

สรภะเป็นตัวละครในเรื่องสรภชาดก  เตรสกนิบาต  ในนิบาตชาดก  เป็นพระโพธิสัตว์  เป็นมฤค

ในสมัยพระเจ้าพรหมทัต*แห่งเมืองพาราณสี  พระโพธิสัตว์เสวยพระชาติเป็นสรภมฤค (มฤคที่มี 8 ขา มีกำลังมากกว่าราชสีห์)  อาศัยอยู่ในป่าแห่งหนึ่ง    พระเจ้าพรหมทัตโปรดประพาสล่าเนื้อ  อยู่มาวันหนึ่งเมื่อเสด็จออกไปถึงสถานที่ที่จะยิงเนื้อ  พระเจ้าพรหมทัตตรัสกับเหล่าอำมาตย์ว่าถ้าเนื้อหนีลอดไปด้านของผู้ใด  ผู้นั้นจะถูกลงอาญา  พวกอำมาตย์จึงคิดอุบายที่จะต้อนให้เนื้อหนีไปด้านที่พระเจ้าพรหมทัตประทับอยู่  โดยช่วยกันทุบตีพื้นดินด้วยเครื่องตีต่างๆ เช่น  ไม้ตะบอง  ฝ่ายสรภมฤคสำรวจดูพุ่มไม้ 3 รอบก่อน  เพื่อหาทางหนี  ก็เห็นว่าโอกาสที่จะหนีไปด้านที่ไพร่พลล้อมอยู่เป็นไปได้ยากเพราะยืนติดกันจนหาช่องว่างมิได้  มีเพียงช่องทางเดียวที่ว่างอยู่จึงวิ่งไปทางนั้นอย่างรวดเร็ว  พระเจ้าพรหมทัตเห็นก็แผลงศรไป  สรภมฤคมีวิธีหลบหลีกลูกศร  แล้วแสร้งทำล้มลง  พระเจ้าพรหมทัตคิดว่าพระองค์ยิงถูกสรภมฤค  ครั้นแล้วสรภมฤคก็ลุกขึ้นวิ่งแหวกเหล่าไพร่พลหนีไปอย่างรวดเร็วทางด้านที่พระเจ้าพรหมทัตประทับอยู่

ฝ่ายพระเจ้าพรหมทัตตรัสกับเหล่าอำมาตย์ว่าพระองค์ทรงยิงถูกสรภมฤคแล้ว  พวกอำมาตย์ก็พากันเยาะเย้ยพระองค์ว่า  ทรงกรุณาแก่มฤคจึงแกล้งยิงให้ผิด  ที่จริงทรงหมายจะยิงแผ่นดินต่างหาก  พระเจ้าพรหมทัตได้ฟังก็ทรงดำริว่าพวกอำมาตย์ไม่รู้จักประมาณขัตติยมานะของพระองค์  จึงจะเสด็จโดยพระบาทเปล่าไปจับเอามฤคมาให้ได้  เมื่อทรงวิ่งไล่   มฤคก็วิ่งหนีเข้าป่าไป  พระเจ้าพรหมทัตทรงไล่ตามไปติดๆ  แต่หนทางในป่าที่สรภมฤควิ่งไปนั้นมีหลุมลึกเหมือนเหว  มีน้ำขังเต็ม  ที่ปากหลุมมีหญ้าขึ้นปกคลุมมิดชิด   สรภมฤคได้กลิ่นน้ำเน่าขังจึงเอี้ยวตัวหลบหลีกหลุมไปได้  แต่พระเจ้าพรหมทัตซึ่งทรงวิ่งไล่ตามมาตรงๆ ก็พลัดตกลงไปในหลุม  ฝ่ายสรภมฤคไม่ได้ยินเสียงพระบาทก็หันกลับมาดู  รู้ว่าพระเจ้าพรหมทัตทรงตกหลุมดินแล้วก็คิดจะช่วย  จึงกลิ้งก้อนหินถมทิ้งลงไปในบ่อเพื่อให้พระเจ้าพรหมทัตยืน  ในที่สุดสรภมฤคก็ช่วยพยุงให้เสด็จขึ้นจากบ่อได้  แล้วให้พระเจ้าพรหมทัตประทับบนหลังพาออกจากป่า  เมื่อไปถึงที่ไพร่พลรออยู่สรภมฤคก็ถวายโอวาทให้พระเจ้าพรหมทัตทรงตั้งอยู่ในเบญจศีล  พระเจ้าพรหมทัตจะตอบแทนคุณสรภมฤคโดยจะประทานราชสมบัติในเมืองพาราณสีส่วนหนึ่งให้  แต่สรภมฤคปฏิเสธทูลว่าตนเป็นสัตว์เดียรัจฉาน  ถ้าพระองค์ยังทรงอาลัยตนก็ขอให้ทรงสมาทานศีลและให้ชาวเมืองรักษาศีล  กล่าวแล้วสรภมฤคก็ทูลลากลับเข้าป่าไป  ส่วนพระเจ้าพรหมทัตเสด็จกลับพระนครให้พนักงานเภรีไปตีเภรีประกาศให้ประชาชนรักษาศีลทุกคน  พระเจ้าพรหมทัตมิได้ตรัสเล่าเรื่องของพระองค์กับสรภมฤคให้ผู้ใดรู้  แต่ทรงระลึกถึงคุณของสรภมฤคอยู่   เมื่อประทับบนไสยาสน์แล้วก็ทรงเปล่งเสียงอุทานคาถาเกี่ยวกับเรื่องสรภมฤคช่วยชีวิตพระองค์อยู่ตลอดจนอรุณรุ่ง  ราชปุโรหิตาจารย์มาเข้าเฝ้าแต่เช้า  แอบอยู่ริมทวารห้องบรรทมได้ยินก็รู้เรื่องโดยตลอด   จึงเข้าไปในห้องบรรทมทูลพระราชาเกี่ยวกับเรื่องที่ได้ยิน  พระเจ้าพรหมทัตทรงสงสัยว่าปุโรหิตผู้นี้มิได้โดยเสด็จไปล่าเนื้อ  เหตุใดจึงรู้เรื่อง  มีผู้ใดเล่าให้ฟัง  หรือเป็นสัพพัญญูรู้เหตุทั้งปวง  ปุโรหิตก็ทูลว่านักปราชญ์ย่อมรู้แจ้งจากการได้ใคร่ครวญเนื้อความคาถาที่ทรงเปล่งอุทานออกมา  พระเจ้าพรหมทัตได้ฟังก็ทรงเลื่อมใส  ประทานทรัพย์ให้มากมาย   จากนั้นมาก็ทรงบำเพ็ญบุญ  มีการทำทาน เป็นต้น   ส่วนประชาชนทั้งหลายก็พากันทำบุญ  ตายไปก็ได้ไปเกิดในสวรรค์

วันหนึ่งพระเจ้าพรหมทัตชวนปุโรหิตไปประลองยุทธ์ยิงเป้า ณ อุทยาน  ท้าวสักกเทวราช (พระอินทร์) สงสัยว่าเหตุใดจึงมีเทพและเทพธิดาเกิดใหม่มากมาย  เมื่อทรงเล็งญาณรู้ว่าเป็นเพราะพระเจ้าพรหมทัตโปรดให้ประชาชนรักษาศีล  อันสืบเนื่องมาจากการที่สรภมฤคช่วยชีวิตพระองค์ไว้   ท้าวสักกเทวราชใคร่จะทดสอบพระเจ้าพรหมทัตจึงเสด็จลงมาที่อุทยาน  แสดงรูปสรภมฤคให้พระเจ้าพรหมทัตเห็นขณะทรงแสวงหาเป้าที่จะทรงแผลงศร  เมื่อพระเจ้าพรหมทัตทอดพระเนตรเห็นสรภมฤคก็ทรงยับยั้งพระทัยที่จะยิง   ท้าวสักกเทวราชจึงเข้าสิงอยู่ในร่างของปุโรหิตแล้วตรัสว่าเหตุใดพระเจ้าพรหมทัตจึงไม่ยิงสรภมฤคซึ่งเป็นพระกระยาหารที่โปรดปราน   พระเจ้าพรหมทัตตรัสตอบว่ายังสำนึกบุญคุณของสรภมฤคที่ได้ช่วยชีวิตพระองค์ไว้  ปุโรหิตแปลงจึงกล่าวว่าสรภมฤคที่เห็นนั้นที่จริงคือท้าวสักกเทวราชแปลงมา  ถ้าพระเจ้าพรหมทัตทรงฆ่าท้าวสักกเทวราชได้  พระองค์ก็จะเป็นใหญ่ในหมู่เทวดาคือได้เป็นท้าวสักกเทวราชแทน  ถ้าพระองค์ไม่ฆ่าสรภมฤค  ทั้งพระองค์เอง  ชายา  และโอรสต้องตกนรก  พระเจ้าพรหมทัตได้ทรงฟังดังนั้นก็ตรัสว่า  แม้พระองค์ ชายา และโอรสรวมทั้งพระญาติวงศ์จะตกนรก  พระองค์ก็จะไม่ยอมฆ่าสรภมฤคเป็นอันขาด

ท้าวสักกเทวราชได้สดับก็ออกจากร่างปุโรหิต  เหาะขึ้นไปประทับอยู่ในอากาศ  ประกาศเกียรติคุณของพระเจ้าพรหมทัตว่าเป็นผู้ไม่ประทุษร้ายต่อมิตร  ขอให้ทรงเจริญพระชนมายุยิ่งยืนนาน  ให้ปกครองแผ่นดินโดยธรรม  บำเพ็ญบุญ  บริจาคทานจะได้ไปเกิดในสวรรค์  และตรัสว่าที่ทรงมาก็เพื่อจะจับผิดพระเจ้าพรหมทัต  เมื่อถวายโอวาทแล้วท้าวสักกเทวราชก็เสด็จสู่ทิพยวิมาน

ยุพร แสงทักษิณ 

ศูนย์มานุษยวิทยาสิรินธร (องค์การมหาชน)

Attribution-NonCommercial-NoDerivs (CC BY-NC-ND)